Φιλοσοφία

Ελευθερία και ευθύνη: δεσμοί ή / και δεσμά;

Η ελευθερία είναι το πρώτο αγαθό στη ζωή του ανθρώπου. Λέγεται και είναι άνθρωπος μόνον εκείνο το ον που διαθέτει ελευθερία. 

Η συγγενέστερη προς την ελευθερία πραγματικότητα της ζωής μας που διακατέχει τον άνθρωπο είναι η αγάπη. Υφίσταται μια στενή διασύνδεση ανάμεσα στην αγάπη και στην ελευθερία, σε τέτοιο βαθμό μάλιστα που εύκολα συγχέονται.

Στον βωμό της μιας θυσιάζεται η άλλη έτσι ώστε η καθημερινότητά μας να κατακλύζεται άλλοτε από την ανέραστη ελευθερία της αναρχίας κι άλλοτε από τη ανελεύθερη αγάπη της τυραννίας είτε σε προσωπικό είτε σε θεσμικό επίπεδο.

Για παράδειγμα, η γονική μέριμνα φαντάζει στα μάτια του εφήβου ανθρώπου σαν η τυραννία της αγάπης που στερεί την ελευθερία, κι από την άλλη πάλι πλευρά, η νεανική εξέγερση για την εύρεση του νοήματος της ζωής φαίνεται στα μάτια των γονέων σαν η αναρχία της ελευθερίας που αγνοεί την αγάπη.

Προκειμένου να γεφυρωθεί η ελευθερία με την αγάπη, χρειάζεται να ληφθεί υπόψη μια τρίτη παράμετρος που λέγεται ευθύνη. O άνθρωπος καλείται να αναλαμβάνει την ευθύνη των επιλογών του, των πρωτοβουλιών του και των επιλογών του έτσι ώστε να ταυτίζεται το υποκείμενο με το αντικείμενο της ηθικής πράξης, ο άνθρωπος και το έργο του, εκείνος που πράττει και εκείνο που πράττεται από αυτόν, η προσωπική και η απρόσωπη παράμετρος της ζωής. 

Η σχέση ελευθερίας και ευθύνης είναι διαλεκτική, δηλαδή σχετίζονται χωρίς να ταυτίζονται και διακρίνονται δίχως να διασπώνται.

Η ελευθερία είναι υπεύθυνη, αλλιώς καταντά ανελεύθερη οντότητα:

Δεν πρόκειται για την αρνητική αντίληψη («ελευθερία από…») αλλά για την θετική εκδοχή («ελευθερία προς…»).

Είμαι ελεύθερος από δεσμούς και δεσμά, όχι για να παραμείνω μόνος κι έρημος, αλλά αποδεσμεύομαι από όρους και όρια, σύνορα και φραγμούς μόνο και μόνο για να καταστώ ελεύθερος προς τα πρόσωπα, δηλαδή ικανός για να κοινωνώ και να επικοινωνώ με το άλλο μου, να μετέχω και να συμμετέχω στο όλο που με περιβάλλει, έτσι ώστε να διαπλάθω το μέλλον της κοινωνίας στην οποία ανήκω. Άλλωστε ο κοινός παρονομαστής μεταξύ ελευθερίας και ευθύνης είναι η συμμετοχή, δηλαδή η κοινωνία του εγώ με το άλλο και το όλο.

Η αναρχία ορίζεται ως η ανεύθυνη ελευθερία, δηλαδή μια ζωή αυθαιρεσίας όπου κάθε άνθρωπος δρα ατομικά διαλύοντας το κοινωνικό όλο. 

Η τυραννία μπορεί να ορισθεί ως η ανελεύθερη ευθύνη, όπου καθένας επωμίζεται στους ώμους του βάρη τα οποία του επιθέτουν άλλοι και επιφορτίζεται με ευθύνες που τις επιβάλλει το εκάστοτε όλο της κοινωνίας στο εγώ.

Η συμμετοχή είναι ο αναπόφευκτος όσο κι απαραίτητος συνδετικός κρίκος ελευθερίας και ευθύνης: Μόνο όποιος συμμετέχει στο όλο της ζωής, κοινωνεί το εγώ του με τους άλλους και τη κοινωνία. Έτσι ο άνθρωπος μπορεί να ζει μια ζωή υπεύθυνης ελευθερίας αναλαμβάνοντας ελεύθερα την ευθύνη των πράξεών του.

Δημοκρατία είναι το καθεστώς όπου το εγώ ενσωματώνεται εκούσια, συνειδητά κι ελεύθερα στο όλο, επειδή σέβεται το άλλο του. Μόνο με την πρόταξη του όλου, την προτεραιότητα του άλλου και την αυθυπέρβαση του εγώ θεμελιώνεται δημοκρατία.

Το ίδιο ισχύει στην φιλοσοφία. Ο «κοινός λόγος» (κατά τον Ηράκλειτο ο «ξυνός λόγος») συνιστά την αλήθεια, ενώ το ψεύδος εξισώνεται με το «ιδιάζειν», την ιδιοτροπία και την αυθαίρετη υποκειμενικότητα ή την επίπλαστη ατομικότητα. Άλλωστε το αντίθετο του όρου «πολίτης» είναι η λέξη «ιδιώτης» (“idiot”) που σημαίνει άσχετος, δηλαδή ανόητος.

 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Μπέγζος, Μ.Π., (2011), Ψυχολογώντας την θρησκεία, Εκδόσεις Γρηγόρη, Αθήνα

• Μπέγζος, Μ.Π., (2011), Ψυχολογία και θρησκεία, Εκδόσεις Γρηγόρη, Αθήνα