Τι είναι η θρησκεία κατά τη Ψυχανάλυση; – Η φυσιολογία της θρησκείας: Θεραπεία

Η στάση του Φρόυντ απέναντι στην θρησκεία είναι κριτική και διαλεκτική. Ποτέ δεν εκφυλίζεται σε υπερβολές ή ρητορείες ούτε πάλι καταντά πολεμική και μονομερής, εμπαθής ή μονόπλευρη. Αυτό καταδεικνύεται από το ότι ο πατέρας της ψυχανάλυσης αναγνωρίζει τα θετικά στοιχεία της θρησκείας στο ίδιο αυτό έργο του «Το Μέλλον μιας Αυταπάτης» (1927).

«Όπως δεν πρέπει να εξαναγκάζεται κανείς να πιστεύει, έτσι και να μην πιστεύει. Αλλά ας μην αρέσκεται κανείς στην αυταπάτη ότι με τέτοιες αιτιολογήσεις βαδίζει στον δρόμο της ορθής σκέψης … Η άγνοια είναι άγνοια και από αυτή δεν προέρχεται κανένα δικαίωμα να πιστεύουμε σε κάτι». Επιπλέον διευκρινίζει με σαφήνεια: «Δεν σκοπεύουμε με αυτήν την έρευνα να πάρουμε θέση απέναντι στην αξία της αλήθειας των θρησκευτικών δογμάτων. Μας αρκεί που στην ψυχολογική φύση τους τα αναγνωρίσαμε ως αυταπάτες … Λέμε πως θα ήταν πολύ ωραία, αν υπήρχε ένας θεός ως δημιουργός του κόσμου και αγαθή πρόνοια, μια ηθική παγκόσμια τάξη και μια άλλη ζωή, αλλά είναι πολύ φανερό πως τούτο είναι μόνο ευσεβής πόθος μας».

Σπεύδει να προλάβει τους απολογητές της θρησκείας: «Δεν υπάρχει κίνδυνος να χάσει ένας θεοσεβής την πίστη του εξαιτίας των απόψεών μου. Εξάλλου δεν είπα τίποτε που να μην το έχουν πει πριν από μένα άλλοι, καλύτεροι άνδρες πληρέστερα, εναργέστερα και εντυπωσιακότερα … Απλώς –και αυτό είναι το μοναδικά καινούργιο στην περιγραφή μου- πρόσθεσα στην κριτική των μεγάλων προδρόμων μου κάποια ψυχολογική αιτιολόγηση».

Παραπέρα γίνεται πιο συγκεκριμένος: «Η ψυχανάλυση είναι μια ερευνητική μέθοδος, ένα ουδέτερο όργανο, όπως π.χ. ο απειροστικός λογισμός … Όλα όσα είπα εδώ ενάντια στην αξία της αλήθειας των θρησκειών δεν τα χρειάζεται η ψυχανάλυση, διότι έχουν λεχθεί πολύ πριν από την δημιουργία της από άλλους. Αν με την εφαρμογή της ψυχαναλυτικής μεθόδου μπορούμε να κερδίσουμε ένα νέο επιχείρημα ενάντια στο περιεχόμενο των θρησκειών σε αλήθεια, τόσο το χειρότερο για την θρησκεία, αλλά και οι υποστηρικτές της θρησκείας θα χρησιμοποιήσουν με το ίδιο δικαίωμα την ψυχανάλυση για να εκτιμήσουν πλήρως την συναισθηματική σημασία του θρησκευτικού δόγματος».

Παραδειγματίζει την περιπτωσιολογία του με αναφορές όπως η εξής: «Είναι αμφίβολο αν οι άνθρωποι στις εποχές της απεριόριστης κυριαρχίας των θρησκευτικών δογμάτων ήταν γενικά πιο ευτυχισμένοι από σήμερα, ηθικότεροι δεν ήταν σίγουρα … Η καλοσύνη του θεού στεκόταν πάνω από την δικαιοσύνη του … Σε όλες τις εποχές η ανηθικότητα δεν στηριζόταν λιγότερο στην θρησκεία από ό,τι η ηθικότητα».

Μια άλλη θετική όψη της θρησκείας είναι η αναφορά της στην ιστορία. «Ο θησαυρός των θρησκευτικών παραστάσεων δεν περιέχει μόνο εκπληρώσεις επιθυμιών αλλά και σημαντικές ιστορικές αναμνήσεις. Αυτή η συνεργία παρελθόντος και μέλλοντος θα πρέπει να προσφέρει στην θρησκεία ανυπολόγιστη δύναμη!».

Παρόλα αυτά δεν προδίδει τον εαυτό του κι ούτε αποστασιοποιείται από τον πυρήνα της ψυχαναλυτικής κριτικής στην θρησκεία: «Αξίζει τον κόπο να κάνουμε μια δοκιμή για εφαρμογή μιας μη θρησκευτικής εκπαίδευσης … Είναι φυσικά ανόητο να θέλουμε μεμιάς να καταργήσουμε βίαια την θρησκεία. Κυρίως γιατί είναι απραγματοποίητο. Ο πιστός δεν αφήνει να του πάρουν την πίστη του ούτε με επιχειρήματα ούτε με απαγορεύσεις. Και αν τούτο πετύχει με μερικούς, θα ήταν πολύ σκληρό. Οποιος για ολόκληρες δεκαετίες παίρνει ναρκωτικά, δεν μπορεί φυσικά να κοιμηθεί, αν του αφαιρέσουν το μέσο».

Η περαιτέρω ενδελεχής ανάπτυξη του ενδιαφέροντος θέματος «ψυχανάλυση και θρησκεία» είναι το θεματικό περιεχόμενο μιας άλλης εξειδικευμένης σειράς μαθημάτων που υπερβαίνει τα αυστηρώς περιορισμένα όρια της παρούσας διδακτικής ενότητας. Αρκούμεθα σε μερικές σύντομες επισημάνσεις;

1. Ο Φρόυντ δεν ήταν πιστός κι ούτε άπιστος. Παρότι εντάσσεται στην εβραϊκή θρησκευτικότητα της οικογενειακής καταγωγής του, ωστόσο ουδέποτε υποτάχθηκε στον φορμαλισμό της οικείας παράδοσής του. Πολύ λιγότερο δεν «ερωτοτρόπησε» με καμιά θρησκεία κι ούτε οικειοποιήθηκε τον ρωμαιοκαθολικισμό της μεσοπολεμικής βιεννέζικής αστικής αυστηρότητας. Ο ίδιος δήλωνε αγνωστικιστής και αρνείτο τόσο τον θεϊσμό όσο και τον αθεϊσμό, τον δεϊσμό ή τον πανθεϊσμό. Ο όρος «άθρησκος» (αδιάφορος για την θρησκεία) αρμόζει στον πατέρα της ψυχανάλυσης.
2. Παρεξηγήθηκε και καταπολεμήθηκε από θρησκευτικούς κύκλους ποικίλων παραδόσεων. Αλλωστε ο φροϋδισμός στοχοποιήθηκε από πλειάδα –ισμών, όπως ο μαρξισμός, ιδίως στην δογματική, σταλινική, σοβιετική εκδοχή του, ο φεμινισμός που τον μέμφθηκε ως δήθεν «φαλλοκράτη» και τον κατηγόρησε για μισογυνισμό εξαιτίας του «φθόνου του πέους» ή τον στιγμάτισε για σεξισμό λόγω της δήθεν ομοφοβίας της ψυχανάλυσης καθώς επίσης ο εκλαϊκευμένος συντηρητισμός της αστικής κοινωνίας με την μομφή του «πανσεξουαλισμού» ή την εθνικοσοσιαλιστική καχυποψία του ρατσισμού («η ψυχανάλυση ως εβραϊκή επιστήμη») κ.λπ.
3. Υιοθετήθηκε η ψυχαναλυτική θεώρηση της θρησκείας από θεολογικούς κύκλους και μάλιστα κατά κόρον. Ο Γερμανοελβετός πάστορας Φίστερ είναι από τους πρώτους συνομιλητές του Φρόυντ και θεμελίωσε την ποιμαντική ψυχολογία με έμπνευση (όχι όμως καθοδήγηση) της ψυχοθεραπευτικής σχολής στην μεταφροϋδική κληρονομιά (Γιούνγκ, Άντλερ, Φρομ). Η «προφητεία» του Φρόυντ για την αμφίσημη αντιμετώπιση της ψυχανάλυσης είτε ως αντιθρησκευτικού όπλου είτε ως θεολογικής ασπίδας εκπληρώθηκε στο ακέραιο και μάλιστα πάρα πολύ σύντομα ζώντος ακόμα του πατέρα της ψυχανάλυσης.

Συμπερασματικά θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο Φρόυντ δεν ήταν «σωστός», αλλά υπήρξε σοφός όντως! Δεν επιβεβαιώθηκαν όλες οι επισημάνσεις του, αλλά δεν ακυρώθηκε τίποτε από τον καίριο πυρήνα της πράγματι πρωτότυπης θεωρίας του. Μπορεί να διέπραξε λάθη, αλλά επιβίωσε όλων των λαθών του σίγουρα.

Αυτό είναι το μεγαλείο του πατέρα της ψυχανάλυσης: διέγνωσε τον ανθρώπινο ψυχισμό και θεράπευσε τον ανθρώπινο πολιτισμό! Προσπάθησε και πέτυχε πολύ περισσότερα από όσα απέτυχε. Ευτύχησε να γίνει αποδεκτός από πλειάδα επικριτών του, αν και ατύχησε στην αποδοχή του από την στενή ιατρική κοινότητα των καιρών του όσο κι από τους διαδόχους – επιγόνους του που τροποποίησαν την φροϋδική «ορθοδοξία». Δικαιώνεται ο προσωπικός αυτοθαυμασμός του και κατανοείται εν μέρει τουλάχιστον η ναρκισσιστική εξομοίωσή του με τον Κοπέρνικο και τον Δαρβίνο.

Βιβλιογραφία

• Φρόυντ, Σ., (1994), Ο Πολιτισμός Πηγή Δυστυχίας, (μετάφραση Γ. Βαμβαλής), Εκδόσεις Επίκουρος, Αθήνα
• Φρόυντ, Σ., (1978), Τοτέμ και Ταμπού
• Φρόυντ, Σ., (1994), Αυτοβιογραφία
• Φρόυντ, Σ., (1997), Ο Άνδρας Μωυσής και η Μονοθεϊστική Θρησκεία
• Κρίστεβα, Τ., (1988), Στην Αρχή ήταν η Αγάπη. Ψυχανάλυση και Πίστη, Εκδόσεις
  Άγρα, Αθήνα
• Ντολτό, Φ., (2002), Τα Ευαγγέλια και η Πίστη, Εκδόσεις Εστία, Αθήνα
• Γιάλομ, Ι., (2003), Θρησκεία και Ψυχιατρική, Εκδόσεις Άγρα, Αθήνα
• Ζιράρ, Ρ., (1991), Το Εξιλαστήριο Θύμα. Η Βία και το Ιερό, Εκδόσεις Εξάντας, Αθήνα
• Ζιράρ, Ρ., (1994), Κεκρυμμένα από Καταβολής, Εκδόσεις Γ.Α. Κουρής, Αθήνα
• Ζιράρ, Ρ., (2002), Εθεώρουν τον Σατανάν ως Αστραπήν, Εκδόσεις Εξάντας, Αθήνα