Τι είναι η θρησκεία κατά τη Ψυχανάλυση; – Η παθολογία της θρησκείας: Νεύρωση

Η θρησκεία είναι νεύρωση! Με αυτόν τον ρητό και κατηγορηματικό τρόπο ο Φρόυντ προβαίνει στην διάγνωση της θρησκείας που όπως εύλογα κι εύκολα αναμένεται προκάλεσε θύελλα αντιδράσεων, άνοιξε πάμπολλα μέτωπα, αλλά ταυτόχρονα απέκτησε πλειάδα θαυμαστών, οπαδών και φίλων, όπως επίσης έβαλε σε γόνιμες σκέψεις έντιμους διανοητές τόσο εκτός όσο κι εντός θρησκείας.
Δεν είναι τυχαίο ότι οι πρώτοι που ανταποκρίθηκαν θετικά στην φροϋδική ψυχανάλυση κι επεδίωξαν να την αξιοποιήσουν στην άσκηση του έργου τους ήταν ιερωμένοι, όπως ο Γερμανοελβετός πάστορας Φίστερ που θεωρήθηκε ο θεμελιωτής της ποιμαντικής ψυχολογίας η οποία επιχειρεί την άσκηση της διαποίμανσης των πιστών με την βοήθεια της σύγχρονης ψυχολογίας.

Κύριο θεωρητικό μελέτημα του Φρόυντ για την θρησκεία είναι το περίφημο κείμενό του «Το Μέλλον μιας Αυταπάτης» (Die Zukunft einer Illusion 1927). Συνεκδίδεται με το συναφές δοκίμιο του ίδιου που αναφέρεται στον πολιτισμό από ψυχαναλυτική σκοπιά με τίτλο «Η Δυσφορία μέσα στον Πολιτισμό» (Das Unbehagen in der Kultur 1930). ́Ετσι συναπαρτίζεται ένας ενιαίος τόμος υπό τον κοινό τίτλο «Η Δυσφορία μέσα στον Πολιτισμό» (1930) στα γερμανικά που περιλαμβάνει τα δυο κείμενΑ του 1927 για την θρησκεία και του 1930 για τον πολιτισμό.

Η ελληνική μετάφραση παραποίησε τον γερμανικό τίτλο, ίσως για να κάνει το βιβλίο ελκυστικότερο κι εμπορικότερο, παραφράζοντας σε «Ο Πολιτισμός Πηγή Δυστυχίας» (1974 νεώτερη μετάφραση με αναθεώρηση 1994). Ούτε υπάρχει τέτοια διατύπωση μέσα στο φροϋδικό κείμενο («ο πολιτισμός πηγή δυστυχίας») κι ούτε καν εννοείται από τον Φρόυντ είτε σε αυτό το βιβλίο είτε οπουδήποτε αλλού ότι δήθεν ο πολιτισμός είναι μια μόνιμη ή η μόνη πηγή δυστυχίας για τον άνθρωπο. Αντιθέτως μάλιστα και ρητά δηλώνεται από τον ίδιο ότι η φυγή από τον πολιτισμό δεν είναι λύση κι ούτε η προσφυγή στην φύση αποτελεί καμιά πανάκεια. Ο Φρόυντ δεν είναι Ρουσώ («επιστροφή στη φύση», «ο ευγενής άγριος» κ.λπ.) σε καμιά περίπτωση.

Αξίζει τον κόπο να κάνουμε μια αυτοψία στην ψυχαναλυτική κριτική της θρησκείας με βάση την φροϋδική ανάλυση στο συγκεκριμένο έργο «Το Μέλλον μιας Αυταπάτης» (1927) για να μην αδικήσουμε τον πατέρα της ψυχανάλυσης. Στο Πρώτο Κεφάλαιο αυτού του κειμένου θέτει το καίριο θέμα «φύση και πολιτισμός» (natura – cultura). Με αφετηρία ότι «κάθε πολιτισμός στηρίζεται σε καταναγκασμό για εργασία και σε ορμική παραίτηση» (Το Μέλλον μιας Αυταπάτης, κεφ. Ι, μτφρ. Γ. Βαμβαλής, Εκδ. Επίκουρος, Αθήνα 1994, σ. 133 και στα επόμενα συντομογραφείται με λατινική αρίθμηση του οικείου κεφαλαίου χωρίς σελιδαρίθμηση) υπογραμμίζει ότι το σημαντικότερο μέρος κάθε πολιτισμού «είναι οι θρησκευτικές παραστάσεις του» .

Η θρησκεία αναπαράγει την σχέση του ανθρώπου με τον πατέρα του και παράγεται από την παιδική αδυναμία ενώπιον της πατρικής παντοδυναμίας. Στον επίγειο πατέρα- γονέα αντιστοιχεί ο επουράνιος Θεός – Πατέρας. «Πιστεύω μάλλον πως ο άνθρωπος, όταν προσωποποιεί τις φυσικές δυνάμεις, ακολουθεί ένα παιδικό πρότυπο … είναι πραγματικά φυσικό στον άνθρωπο να προσωποποιεί καθετί που θέλει να καταλάβει, για να το εξουσιάζει αργότερα».

Τι είναι η θρησκεία; «Αυτές οι <θρησκευτικές> παραστάσεις που παρουσιάζονται σαν δόγματα δεν είναι κατασταλάγματα της εμπειρίας ή τελικά πορίσματα της σκέψης, αλλά αυταπάτες, εκπληρώσεις των παλαιότερων, ισχυρότερων και επιτακτικότερων επιθυμιών της ανθρωπότητας. Το μυστικό της δύναμής τους είναι η δύναμη αυτών των επιθυμιών». Διευκρινίζει ότι «η αυταπάτη δεν είναι το ίδιο με την πλάνη και δεν είναι αναγκαστικά πλάνη» όπως επίσης ότι «φαίνεται καθαρά η συμμετοχή μιας επιθυμίας σε αυτήν την πλάνη … χαρακτηριστικό για την αυταπάτη είναι ότι προέρχεται από ανθρώπινες επιθυμίες» και «ονομάζουμε μια πίστη αυταπάτη όταν στα κίνητρα της προέχει η εκπλήρωση μιας επιθυμίας και παραβλέπουμε την σχέση της προς την πραγματικότητα».

Ακροτελεύτια αποκορύφωση της ψυχαναλυτικής κριτικής είναι η ακόλουθη διαπίστωση και φροϋδική διατύπωση: «Η θρησκεία θα ήταν η γενικά ανθρώπινη ψυχαναγκαστική νεύρωση και όπως αυτή του παιδιού θα προερχόταν από το οιδιπόδειο σύμπλεγμα, από την σχέση με τον πατέρα». Και παρακάτω: «τα θρησκευτικά δόγματα μοιάζουν με νευρωτικά κατάλοιπα»!

Η στάση του Φρόυντ απέναντι στην θρησκεία είναι διαλεκτική και καθόλου μονοσήμαντη. Στην ίδια αυτή συνάφεια γράφει: «Ευσταθεί επίσης ότι ο θρησκευτικά πιστός προστατεύεται σε μεγάλο βαθμό από τον κίνδυνο ορισμένων νευρωτικών ασθενειών. Η αποδοχή της γενικής νεύρωσης τον απαλλάσσει από το καθήκον να διαμορφώσει ατομική νεύρωση».

Παρακάτω όμως υπογραμμίζει επίσης κι εξίσου την άλλη όψη του ίδιου νομίσματος που λέγεται θρησκεία σημειώνοντας ότι: «Οι αλήθειες των θρησκευτικών δογμάτων είναι τόσο παραμορφωμένες και συστηματικά μεταμφιεσμένες, ώστε η μάζα των ανθρώπων δεν μπορεί να τις αναγνωρίσει ως αλήθειες. Είναι σαν να λέμε στα παιδιά πως ο πελαργός φέρνει τα νεογέννητα. Αλλά έτσι λέμε την αλήθεια με συμβολική κάλυψη, γιατί γνωρίζουμε τι σημαίνει το μεγάλο πουλί. Αλλά το παιδί δεν το ξέρει». «Η θρησκεία μπορεί να παραβληθεί με μια παιδική νεύρωση και … η ανθρωπότητα θα ξεπεράσει αυτή την νευρωτική φάση, όπως τόσα παιδιά ξεπερνούν την παρόμοιά τους νεύρωση». Αυτή είναι η συμπύκνωση της ψυχαναλυτικής κριτικής στην θρησκεία σύμφωνα με την «ορθόδοξη» φροϋδική θεώρηση.

Βιβλιογραφία

• Φρόυντ, Σ., (1994), Ο Πολιτισμός Πηγή Δυστυχίας, (μετάφραση Γ. Βαμβαλής), Εκδόσεις Επίκουρος, Αθήνα
• Φρόυντ, Σ., (1978), Τοτέμ και Ταμπού
• Φρόυντ, Σ., (1994), Αυτοβιογραφία
• Φρόυντ, Σ., (1997), Ο Άνδρας Μωυσής και η Μονοθεϊστική Θρησκεία
• Κρίστεβα, Τ., (1988), Στην Αρχή ήταν η Αγάπη. Ψυχανάλυση και Πίστη, Εκδόσεις
  Άγρα, Αθήνα
• Ντολτό, Φ., (2002), Τα Ευαγγέλια και η Πίστη, Εκδόσεις Εστία, Αθήνα
• Γιάλομ, Ι., (2003), Θρησκεία και Ψυχιατρική, Εκδόσεις Άγρα, Αθήνα
• Ζιράρ, Ρ., (1991), Το Εξιλαστήριο Θύμα. Η Βία και το Ιερό, Εκδόσεις Εξάντας, Αθήνα
• Ζιράρ, Ρ., (1994), Κεκρυμμένα από Καταβολής, Εκδόσεις Γ.Α. Κουρής, Αθήνα
• Ζιράρ, Ρ., (2002), Εθεώρουν τον Σατανάν ως Αστραπήν, Εκδόσεις Εξάντας, Αθήνα