Υπαρξιακή ενοχή και ο φόβος του θανάτου

«Μακάρι να ήξερα περισσότερα μαθηματικά» – Τα τελευταία λόγια του Άλμπερτ Αϊνστάιν.

Τα ανθρώπινα όντα είναι μοναδικά μεταξύ των ζωντανών πλασμάτων στο ότι «έχουμε επίγνωση της ύπαρξής μας» – μπορούμε αντικειμενικά να συλλογιστούμε τον εαυτό μας!

Πριν από σχεδόν 200 χρόνια, ο Kierkegaard (1983) υπέθεσε ότι ως αποτέλεσμα αυτού βιώνουμε δύο συναισθήματα: «Δέος» και «Φόβο». Είναι φοβερό να είσαι ζωντανός. Ωστόσο, είναι τρομερό να αναγνωρίσουμε ότι όλοι πεθαίνουμε και ότι ο θάνατος μπορεί να έρθει ανά πάσα στιγμή. Ο Kierkegaard περιέγραψε την προκύπτουσα εμπειρία της ζωής αυτής της «συνειδητοποιημένης» ανθρώπινης ζωής ως «αγώνα του να είσαι ενάντια στο μη ον».

Ο θάνατος, ή το αναπόφευκτο του θανάτου είναι ένας συνεχής τρόμος που βρίσκεται ακριβώς κάτω από την επιφάνεια σε όλα τα ανθρώπινα όντα. Το άγχος του θανάτου ξεσπά όταν οι προσπάθειές μας να προσαρμοστούμε, να ελαχιστοποιήσουμε ή να αρνηθούμε τον θάνατο μας αποτυγχάνουν, ιδιαίτερα σε στιγμές απώλειας, του θανάτου όσων είναι κοντά μας ή όταν ερχόμαστε αντιμέτωποι με τους περιορισμούς της ζωής, όπως όταν διαγνωστούμε με απειλητική για τη ζωή ασθένεια όπως ο καρκίνος. Ο θάνατος είναι ο απόλυτος περιορισμός.

Ευθύνη

Αυτή η επίγνωση της ύπαρξής μας ως ανθρώπινα όντα οδηγεί επίσης σε μια υπαρξιακή και βιολογική επιταγή να «ανταποκριθούμε» με κάποιο τρόπο στο γεγονός της ύπαρξής μας. Αυτή η «ικανότητα ανταπόκρισης» στην ύπαρξη ενσωματώνεται στην υπαρξιακή αρχή της Ευθύνης. Έχουμε λοιπόν την ευθύνη να δημιουργήσουμε μια ζωή (που σχετίζεται άμεσα με την έννοια του Frankl για «δημιουργικές» πηγές νοήματος – όλους τους τρόπους με τους οποίους αντλούμε νόημα από τη δημιουργία μιας ζωής και να γίνουμε «αυτός» που προσπαθούμε να είμαστε στον κόσμο).

Αυτή η ευθύνη περιλαμβάνει τη δημιουργία μιας μοναδικής ζωής (μίας μόνο που θα μπορούσαμε να είχαμε ζήσει – αυθεντική για εμάς), και να ζήσουμε αυτή τη ζωή στο μέγιστο των δυνατοτήτων της – δημιουργώντας έτσι μια ζωή με νόημα, σκοπό, κατεύθυνση, ανάπτυξη και μεταμόρφωση.

Οι περισσότεροι, αν όχι όλοι, αποτυγχάνουμε σε αυτό το αδύνατο έργο. Η έλλειψη αυτής της Ευθύνης οδηγεί σε αυτό που οι υπαρξιστές περιγράφουν ως Υπαρξιακή Ενοχή, στην αντίληψη ότι θα μπορούσα να είχα κάνει περισσότερα και ότι έχασα ευκαιρίες ή απέτυχα με κάποιους τρόπους. Ο όρος «Angst» του Kierkegard αναφέρεται επίσης σε ενοχές ή τύψεις, και πολλοί υπαρξιστές πιστεύουν ότι ο όρος «Angst» σχετίζεται με την έννοια της υπαρξιακής ενοχής, την ιδέα ότι κάποιος δεν έχει επιτύχει αρκετά στη ζωή του.

Αυτή η αίσθηση υπαρξιακής ενοχής, υποθέτουν πολλοί υπαρξιστές, είναι η ρίζα του άγχους και του θυμού του θανάτου για τον επικείμενο θάνατο. Ως εκ τούτου, αρκετές υπαρξιακά προσανατολισμένες παρεμβάσεις στο τέλος της ζωής επικεντρώνονται στις έννοιες της ολοκλήρωσης των καθηκόντων της ζωής, της επανόρθωσης, της συγχώρεσης, της προσπάθειας αποδοχής της ζωής που έχει ζήσει (Breitbart, 2017).

Ελευθερία

Το να είμαστε οι δημιουργοί της δικής μας ζωής, είναι μια άλλη πηγή υπαρξιακής δυσφορίας. Η έννοια της υπαρξιακής ελευθερίας υποδηλώνει την απουσία εξωτερικής δομής που επιβάλλεται στην πορεία και τη μορφή της ζωής μας (ίσως με εξαίρεση τις γενετικές προδιαθέσεις με τις οποίες έχουμε γεννηθεί όπως ύψος, φύλο, νοημοσύνη, ασθένειες κ.λ.π).

Οι έννοιες της ευθύνης, της θέλησης και της υπαρξιακής ενοχής προέρχονται όλες από αυτή την απόλυτη ελευθερία. Με την άσκηση της θέλησής μας (και την επιλογή της στάσης μας) δημιουργούμε τη ζωή που μόνο εμείς προοριζόμασταν να ζήσουμε, το άτομο που θέλουμε να γίνουμε. Η υπαρξιακή ενοχή προκύπτει όταν κάποιος αποσπάται ή εμποδίζεται από την άσκηση της θέλησης και της ευθύνης στο να ανταποκρίνεται στις μοναδικές δυνατότητές του (ποτέ δεν ανταποκρίνεται στις δυνατότητές του).

Βιβλιογραφία:

• Becker E. The Denial of Death. New York: The Free Press; 1973.
• Breitbart W. Meaning-Centered Psychotherapy in the Cancer Setting: Finding meaning and Hope in the Face of Suffering. New York: Oxford university Press; 2017.
• Frankl VF. Man’s Search for Meaning. 4. Massachusetts: Beacon Press; 1959.
• Isaacson W. Einstein: His Life and Universe. New York: Simon & Schuster; 2007.
• Kierkegard S, Hong H, Hong E. Fear and Trembling/Repetition. Princeton: Princeton University Press; 1983.
• Keneally T. Schindler’s Ark. Sydney: Hodder and Stoughton; 1982.
• Maxfield M, Pyszczysnki T, Solomon S. Finding Meaning in Death: Terror Management Among the Terminally Ill. In: Straker N, editor. Facing Cancer and the Fear of Death: A Psychoanalytic Perspective on Treatment. New York: Jason Aronson; 2012.
• Spielberg S. Schindler’s List (film) Univrsal Studios; 1993.
• Yalom ID. Existential Psychotherapy. New York: Basic Books; 1980.