Ψυχοθεραπεία,  Ψυχολογία

Η σχέση μητέρας-παιδιού κατά τον Winnicott

Κατά τον Winnicott η έννοια του βρέφους δεν υπάρχει από μόνη της. Υπάρχει μια σχέση μητέρα-παιδί και μόνο αναφερόμενοι σ’αυτήν μπορούμε να κατανοήσουμε τι είναι ένα παιδί, τι είναι ένα βρέφος. Οι σχέσεις του βρέφους και με τα άλλα πρόσωπα του οικογενειακού και φιλικού του περιβάλλοντος συνδράμουν στην ψυχοσεξουαλική εξέλιξη του βρέφους.


Για το σώμα η αρχή της ζωής ταυτίζεται με τη σύλληψη: η βιολογική σύλληψη γίνεται μέσα στο σώμα της μητέρας ενώ η γέννηση του ψυχισμού σηματοδοτείται στην σκέψη και την επιθυμία των γονιών ν’αποκτήσουν παιδιά: η ψυχολογική σύλληψη συμβαίνει μέσα στον ψυχισμό των γονιών.


Ωστόσο σε κάποιες περιπτώσεις κάποια παιδιά γεννιούνται χωρίς να έχει προηγηθεί αυτή η διαδικασία. Άλλες φορές το παιδί μπορεί να είναι το προϊόν μιας τυχαίας σχέσης ή, σε ακραίες περιπτώσεις, προϊόν μιας βίαιης ενέργειας, π.χ. ενός βιασμού. Ακόμα όμως και στις περιπτώσεις όπου οι γονείς δεν έχουν εκ των προτέρων επιθυμήσει τη γέννηση ενός παιδιού αυτό μπορεί να συμβεί εκ των υστέρων: ο ψυχισμός έχει την ικανότητα να αναπληρώνει κάποια πράγματα ετεροχρονισμένα.


Ο ψυχισμός έχει μεγάλη πολυπλοκότητα, ρευστότητα και απροβλεψιμότητα: η ψυχοσεξουαλική εξέλιξη δεν μπαίνει σε καλούπια ούτε προδιαγράφεται πλήρως.


Υπάρχουν περιπτώσεις παιδιών που μεγάλωσαν σε προβληματικό περιβάλλον απόρριψης, εντούτοις μια σχέση που ανάπτυξαν με κάποιο άλλο πρόσωπο λειτούργησε θετικά ως αντίβαρο στους αρνητικούς περιβαλλοντολογικούς παράγοντες του περιβάλλοντος αποτρέποντας έτσι την εμφάνιση σοβαρών ψυχολογικών διαταραχών.


Από τους πρώτους μήνες της κύησης αρχίζει να δημιουργείται το κεντρικό νευρικό σύστημα δημιουργώντας τις ελάχιστες προϋποθέσεις που θα του επιτρέψουν να συναλλάσσεται με το περιβάλλον και να δέχεται ερεθίσματα τόσο από το εσωτερικό του σώματος της μητέρας του όσο και από το εξωτερικό περιβάλλον.


Το έμβρυο ακούει τους ήχους του σώματος της μητέρας, τους αναγνωρίζει, αναγνωρίζει τη φωνή της, ακούει τους ήχους του περιβάλλοντός της. Αυτά τα ερεθίσματα είναι εξαιρετικά σημαντικά για την ανάπτυξη του κεντρικού νευρικού συστήματος και ήδη αρχίζει να τα επεξεργάζεται από τους πρώτους μήνες της κύησης. Πρίν ακόμη γεννηθεί το βρέφος, από τους πρώτους μήνες της κύησης, το κεντρικό νευρικό σύστημα έχει στοιχειωδώς αναπτυχθεί επιτρέποντας κάποιες συναλλαγές με το περιβάλλον του σώματος της μητέρας του καθώς και με το εξωτερικό περιβάλλον. Πειράματα δείχνουν ότι τα ακουστικά αυτά ερεθίσματα απομνημονεύονται από το έμβρυο και αυτό αντιδρά με μεγαλύτερη οικειότητα όταν τα ακούει μετά τη γέννησή του.

Το ίδιο συμβαίνει και με την αφή: το έμβρυο αισθάνεται τους παλμούς του σώματος της μητέρας του, νοιώθει το stress ή την χαλάρωση που μπορεί να αισθάνεται και η μητέρα. Μπορούμε να παρομοιάσουμε την μήτρα σαν ένα μυικό σάκο ο οποίος υπόκειται και αυτός σε συναισθήματα όπως όλοι οι μύες του σώματος. Όταν η μαμά βρίσκεται σε κατάσταση stress ή είναι χαλαρή το βρέφος το αισθάνεται και ακολουθεί τους ρυθμούς του σώματός της.


Κατά τον Otto Rank ( μαθητής και συνεργάτης του Freud , Βιέννη 1884 – Νέα Υόρκη 1939) η γέννηση, η έξοδος από τη μήτρα αποτελεί το πρωτότυπο του ψυχικού τραύματος: πέρασμα του βρέφους από μια κατάσταση τέλειας και ευτυχούς ένωσης με τη μαμά σε μια κατάσταση ανασφάλειας και χωρισμού και μάλιστα με ένα επίπονο βίωμα ασφυξίας και εγκλωβισμού καθώς διανύει την κολπική διαδρομή προς τα έξω. Ας σημειωθεί ότι εκδηλώνουμε τις ίδιες συγκινησιακές αντιδράσεις όπως κατά τη γέννηση σε κάθε εναγώνια κατάσταση (πανικός με αίσθηση κλειστοφοβίας, φόβος πτώσης, αίσθημα περίσφιξης σε ένα πολύ στενό χώρο, φόβος να χαθώ σε ένα χώρο χωρίς σύνορα κ.λ.π )


Κατά τον Otto Rank κάθε νεύρωση και ειδικότερα η αγχώδης νεύρωση (νευρωτικό άγχος) είναι συνέπεια ενός ψυχικού τραύματος που προκαλείται στο νεογνό από την εμπειρία της γέννησης (βιολογικός αποχωρισμός από τη μαμά). Ο Rank επιχείρησε να θέσει ως χρονικό όριο της ψυχοδυναμικής θεραπείας τους εννέα μήνες (όσο διαρκεί μια ομαλή κύηση). Κατά αυτόν η ψυχανάλυση οδηγεί σε φαντασίες μιας δεύτερης γέννησης. Υποστήριζε ότι κάθε ανθρώπινο ον προσπαθεί να ξεπεράσει τον τραυματισμό της γέννησης προσπαθώντας να επιστρέψει στην μήτρα της μάνας του.


Ας σημειωθεί ότι πέρα από τον O. Rank ο οποίος το συστηματοποίησε, και ο Freud ακόμα αναφέρθηκε σε αυτό υποστηρίζοντας ότι το πρώτο από τα τραύματα είναι το τραύμα της γέννησης, δηλαδή αυτό που τελικά είναι συναφές με την ίδια τη ζωή: Με άλλα λόγια τραυματική είναι η ζωή! Έτσι η ζωή συνυφαίνεται με κάθε λογής κινήσεις και διαδρομές ώστε να επιστρέψουμε στο σημείο κίνησης, δηλαδή στην άψυχη κατάσταση, στον θάνατο. Με αυτήν την έννοια ο ψυχαναγκασμός της επανάληψης (η επιστροφή του ίδιου, του ταυτόσημου) γίνεται κατανοητός ως το αντίθετο της εξέλιξης , το αντίθετο κάθε ζωτικής προσπάθειας, με άλλα λόγια η επιστροφή στον θάνατο.


Τα αισθητήρια όργανα του βρέφους χρησιμοποιούνται ήδη από την πρώτη στιγμή της γέννησής του για να ενδυναμώσουν αυτό που ονομάζουμε πρωταρχικό δεσμό μητέρας παιδιού. Το βρέφος έχει από τις πρώτες μέρες της γέννησής του αυξημένες ικανότητες διάκρισης των οσφρητικών ερεθισμάτων: έχει την ικανότητα να διακρίνει από τις πρώτες ημέρες τις μυρωδιές που ανήκουν στη μητέρα του και οι οποίες δρουν χαλαρωτικά επάνω του. Η όραση για ένα βρέφος είναι μυωπική: δε βλέπει καθαρά πέραν των 20-30 εκατοσατών, απόσταση όμως που του επιτρέπει να βλέπει με σαφήνεια το πρόσωπο της μητέρας στη διάρκεια του θηλασμού, συμβάλλοντας στη δημιουργία και ενίσχυση του πρωταρχικού δεσμού με το μητρικό αντικείμενο.


Ο πρώτος χρόνος της ζωής για τον ψυχισμό είναι ότι τα θεμέλια για το σπίτι. Η ψυχοσεξουαλική εξέλιξη προάγεται υπάρχουν τόσο θετικά όσο και αρνητικά στοιχεία. Οι μικρές απουσίες της μητρικής παρουσίας από τη ζωή του βρέφους συντείνουν στην ανάπτυξη της ικανότητάς του να σχηματίζει νοητικές εικόνες (αναπαραστάσεις) των προσώπων ή των αντικειμένων που επιθυμεί αλλά απουσιάζουν.


Η επιθυμία συνεπώς, γεννιέται στον τόπο μιας έλλειψης η μιας απουσίας. Χωρίς την κινητήρια δύναμη της επιθυμίας υπάρχει καμία δυνατότητα εξέλιξης του ψυχισμού. Εντούτοις αν ξεπεραστεί το όριο διαχείρισης των αρνητικών ερεθισμάτων από την πλευρά του βρέφους τότε τα αρνητικά αυτά ερεθίσματα μπορεί να καθίστανται αρνητικά (ψυχοτραυματικά) για τη ζωή του.


Ο Βion κάνει λόγο για ονειροπόληση. Πρόκειται για τη δυνατότητα της μητέρας να ονειροπολεί. Είναι η μητέρα η οποία μπορεί να σκέπτεται και να δίνει νοήματα στις εντάσεις του μωρού της. Η ονειροπόληση (Βion) είναι η λειτουργία της μαμάς ( και του αναλυτή): ικανότητά της να εμπεριέχει το παιδί δηλαδή να «κρατάει» και τις ενστικτώδεις διεγέρσεις που το παιδί προβάλει πάνω της και να τις μεταλλάσσει σε στοιχεία λειτουργικά που τα στέλνει πίσω στο παιδί. Αφορά στην μετατροπή των ενστικτωδών διεγέρσεων του παιδιού μέσω της ονειροπόλησής της σε σκέψεις και αναπαραστάσεις ( λειτουργικά στοιχεία).


Ο Winnicot μιλάει για την επαγρυπνούσα μητέρα. Πρόκειται για τη μητέρα η οποία δανείζει αναπαραστάσεις (ευχαριστεί, «γονιμοποιεί»), μητέρα η οποία εμπεριέχει επαγρυπνά. Η επαγρύπνηση και η ονειροπόληση είναι σημαντικές μητρικές λειτουργίες.. Ο Freud μας λέει ότι , σιγά – σιγά, αυτόν το ρόλο της επαγρυπνούσας ή ονειροπολούσας μητέρας θα τον αναλάβει το Εγώ του παιδιού της ως αποτέλεσμα εσωτερικεύσεων (εσωτερίκευση της μητρικής λειτουργίας). Το Εγώ του παιδιού μέσω εσωτερικεύσεων αναλαμβάνει την επαγρύπνηση, αφού έχει σαν σκοπό να μην κατακλυστεί ο ψυχισμός από το άγχος (άγχος κατάρρευσης).