Θρησκεία και Ψυχανάλυση στον 21ο αιώνα

Αρκεί ένα τίποτα και το λέγειν δημιουργεί Θεό.

Και όσον καιρό θα λέγεται κάτι,

η υπόθεση Θεός θα είναι παρούσα[1].

Ζακ Λακάν, Ακόμη

Τι συνέβη; Γιατί η θρησκεία, της οποίας την εξαφάνιση επέμενε να προδικάζει η ορθολογιστική Δύση, κρατά γερά εκεί όπου οι κοσμικές ουτοπίες, προϊόντα μιας ρευστής νεωτερικότητας, έχουν αποτύχει παταγωδώς;

Ο συνδυασμός της νιτσεικής θεωρητικοποίησης, που βασίζεται στην οργάνωση της κοινωνίας και τη νοηματοδότηση της ανθρώπινης ύπαρξης, και της φροϋδικής προσέγγισης του θρησκευτικού, με την παραίτηση από τις ενορμήσεις (θυσία απόλαυσης) που απαιτείται για τη δόμηση της κοινωνίας, συνιστούν τον πυρήνα της δυτικής σκέψης όσον αφορά στο ζήτημα που εξετάζουμε.

Ο Λακάν μας έχει μάθει ότι υπάρχει γνώση μέσα στο πραγματικό[2]. Αυτή η γνώση που βασίζεται στο σημαίνον ως τέτοιο έχει ένα καθεστώς αλήθειας. Αυτή η αλήθεια που έχει αναζητηθεί διακαώς δεν είναι άλλη από τον νόμο που ρυθμίζει το πραγματικό.

Όμως, ποιο χαρακτηριστικό τον οδηγεί να επισημάνει όχι τόσο «την επιστροφή του θρησκευτικού» αλλά τον πιθανό θρίαμβο του; Στην αρχή αυτού του αιώνα, αυτό είναι μια πραγματικότητα. Όσο περισσότερο αυξάνεται η γνώση που παράγεται από την επιστήμη –όσο περισσότερο η επιστήμη, ανακαλύπτοντας τους νόμους, σηματοδοτεί το πραγματικό –τόσο περισσότερο το πραγματικό πολλαπλασιάζεται. Γιατί; Γιατί αυξάνεται το πεδίο της ενδεχομενικότητας, της αβεβαιότητας, και πολλαπλασιάζονται τα επίπεδα του «υλικού». Το πραγματικό δίχως νόμο και δίχως νόημα επεκτείνεται διαμέσου της επιστήμης[3].

Η φασματική λειτουργία του πολλαπλασιασμού του πραγματικού

Οι επιστημονικές ανακαλύψεις που είναι προϊόντα μιας γνώσης που δημιουργείται μέσω της λογικής αποκαλύπτουν μια θανατηφόρο όψη[4] (βιοτεχνολογίες, κίνδυνος πυρηνικής ενέργειας, κλωνοποίηση) και μαρτυρούν για αυτήν την φασματική λειτουργία του πολλαπλασιασμού του πραγματικού.

Τα νέα δικαιώματα που προκύπτουν για το ομιλούν ον από τις κατακτήσεις της επιστήμης (αντισύλληψη, τεχνητή γονιμοποίηση, ευθανασία, χειρουργική η οποία δίνει σώμα στις φαντασιωσικές θέσεις του υποκειμένου) επιφέρουν εξίσου μια αύξηση του πραγματικού.

Αντιμέτωπο με αυτήν την επεκτεινόμενη αταξία, το ομιλούν ον αγχώνεται. Πρέπει να αμυνθεί. Αυτή η άμυνα, στον επιστημονικό καπιταλισμό, έχει ένα όνομα : θεραπεία του άγχους. Αποκτά επίσης ένα όνομα στο πλαίσιο των θρησκειών.

Θεραπεία του άγχους διαμέσου της θρησκευτικής οδού

Τα ανθρώπινα όντα επινοούν δύο τύπους θρησκειών για να θεραπεύσουν το άγχος. Ας χαρακτηρίσουμε τον πρώτο «κλασσικό», εκδοχή του Θεού συνυφασμένη με το Όνομα-του-Πατρός. Οι μονοθεϊστικές θρησκείες θριαμβεύουν σήμερα διαμέσου του νοήματος. Σε όλες τις ανατροπές που εισάγονται από την επιστήμη, οι άνθρωποι της θρησκείας δίνουν ένα νόημα. Είναι «ικανοί να δώσουν ένα πραγματικό νόημα σε οτιδήποτε»[5].

Ο Θεός είναι το σημαίνον Ένα. Για τη θρησκεία, το παιγνίδι αρχίζει όταν εμφανίζεται η πατρική υπεροχή, η πρωτοκαθεδρία του Ενός Θεού, που επιτρέπει στο σημαίνον να γίνει λόγος, καλύπτοντας τη βασική τρύπα του συμβολικού. Γαντζώνουμε σε ένα πρώτο σημαίνον S1 ένα δεύτερο S2 και εξάγουμε νόημα με αφετηρία το S2. Η θρησκεία, αυτή είναι η λειτουργία της, δεν πρόκειται να σταματήσει την έκκριση νοήματος[6]. Θα βρει μια αντιστοιχία των πάντων με τα πάντα[7].

Όμως ο Πατέρας του 21ου αιώνα έχει χάσει τη λάμψη του, η λειτουργία του φαίνεται να είναι σε αχρηστία. Έτσι τα υποκείμενα συγκροτούν θρησκευτικές κοινότητες οι οποίες διαμορφώνονται όχι με βάση το σημαίνον αλλά τον τρόπο απόλαυσης του καθενός. Πρόκειται για κινήματα που δηλώνουν μια θρησκευτικότητα χωρίς Θεό (εναλλακτικές θεραπείες, deep ecology, παραψυχολογία, New Age, χρήση παραισθησιογόνων ή ευφορικών ουσιών) και φιλοδοξούν να παρέχουν μια επιπρόσθετη προοπτική σε αυτήν την προσπάθεια ανακούφισης από το πραγματικό. Οι άνθρωποι προσδένονται στην τάδε ή τη δείνα σέκτα όχι τόσο για να βρουν την αλήθεια, το νόημα, αλλά γιατί αυτό τους κάνει καλό, τους βοηθάει ψυχολογικά. Περιμένουν από αυτή τη στάση μια σωματική ευεξία, μια ψυχική ευφορία, μια αρμονία με τον κόσμο και τη φύση.

Όμως με την ψυχανάλυση και τα νέα σημαίνοντα που δημιούργησε ο Λακάν (εξ-σωτερικότητα), γνωρίζουμε ότι η εξωτερικότητα κατοικεί το πιο προστατευμένο σημείο της ενδόμυχης εσωτερικότητάς μας. Τα φροϋδικά φαινόμενα μας πλήττουν εκ των έσω. Εδώ έγκειται το τραγικό της ανθρώπινης ύπαρξης. Εδώ επιμένει ένα μη αφομοιώσιμο που δεν μπορεί να αναχθεί στο συμβολικό.

Δύο αντίθετες οδοί ή η εγκατάλειψη του πάθους της αγνοίας

Εάν ο άνθρωπος του 21ου αιώνα αποποιείται της ευθύνης του και εναποθέτει στα χέρια του Θεού το αίτιο της επιθυμίας του (ή δεν θέλει να ξέρει τίποτα για αυτό, όπως στην περίπτωση της θρησκευτικότητας χωρίς Θεό), απαγορεύει στον εαυτό του την πρόσβαση στην αλήθεια[8]. Δεν έχει έτσι καθόλου ανάγκη να ασχοληθεί πολύ με την υποκειμενικότητά του.

Ενώ η θρησκεία απαντά με μία θεραπεία των ψυχών που καλύπτει αυτό που δεν λειτουργεί, η ψυχανάλυση επερωτά το υποκείμενο σχετικά με την επιθυμία και την απόλαυσή του, αναζητά αυτήν την αλήθεια του υποκειμένου. Απελευθερώνοντας το υποκείμενο από το νόημα που μεταφέρει η άμυνα του φροϋδικού ασυνειδήτου, η ψυχανάλυση οδηγείται προς τον τόπο του μη νοήματος[9]. Αδύνατον, σημείωνε ο Λακάν, να θεραπεύσεις τον ψυχισμό[10]. Ο υπαρξιακός πόνος του καθενός και γενικότερα η δυσφορία που συνδέεται με την συνύπαρξη βρίσκει διέξοδο στο αδιέξοδο της εμφυλοποίησης. Δεν μπορούμε να θεραπευτούμε αλλά τουλάχιστον μπορούμε να αντέχουμε. Δεν υπάρχει λόγος εκδραμάτισης. Σε τελική ανάλυση, το γεγονός ότι η ψυχαναλυτική κλινική μας κρατά σε εγρήγορση δεν οφείλεται στο γεγονός ότι στηρίζεται σε μια θεωρία του ανίατου[11];

* Άρθρο του Γιάννη Δημητράκου (akspa.gr)

Βιβλιογραφία

[1] Ζακ Λακάν, 20ο Σεμινάριο Ακόμη, εκδ. Ψυχογιός, 2011, σελ. 115.

[2] Ζακ Λακάν, Κείμενα για τη Σχολή του Λακάν, Σημείωμα προς τους Ιταλούς, εκδ. Εκκρεμές, Οκτ. 2013, σελ. 14.

[3] Ζ.Α. Μιλέρ, « Το Πραγματικό στον XXIο αιώνα», La Cause du désir, Νο 82, Paris, εκδ. Navarin, 2012, σελ.93.

[4] Ερίκ Λοράν, « Nouvelles érotiques du divin », La Cause freudienne, No 72, Paris, εκδ. Navarin/Seuil, 2009, σελ. 93.

[5] Ζ. Λακάν, Ο θρίαμβος της θρησκείας, εκδόσεις Εκκρεμές, Οκτ. 2011, σελ.102.

[6] Στο ίδιο, σελ. 103.

[7] Στο ίδιο, σελ. 104.

[8] Ζ. Λακάν, « Η επιστήμη και η αλήθεια», Écrits, Paris, εκδ. Seuil, 1966, σελ. 352.

[9] Ζ.Α. Μιλέρ, « Το Πραγματικό στον XXIο αιώνα», La Cause du désir, Νο 82, Paris, εκδ. Navarin, 2012, σελ. 94.

[10]Ζ.Α. Μιλέρ, Choses de finesse en psychanalyse, μάθημα της 12ης Νοεμβρίου 2008, ανέκδοτο.

[11] Στο ίδιο.