Σκέψη και ονειροπόληση

Ο Bion εμπνεόμενος από το άρθρο του Freud του 1911, “Διατυπώσεις για τις δύο αρχές λειτουργίας του ψυχισμού”, παραθέτει τις ιδέες του σχετικά με την έννοια της αντοχής στην ματαίωση (στέρηση), ως βασικό στοιχείο για τη διαδικασία της σκέψης. Εάν ο Freud, στο εν λόγω κείμενό του μιλά για την προοδευτική επικράτηση της αρχής της πραγματικότητας επί της αρχής της ευχαρίστησης, ο Bion μεταφέρει το κέντρο βάρους στην περιοχή της ματαίωσης.

Ο Bion θεωρεί την αντοχή στην ματαίωση, ως έμφυτο παράγοντα στον άνθρωπο, στοιχείο σημαντικό στη διαδικασία της διαμόρφωσης και της ικανότητας του σκέπτεσθαι. Η ικανότητα διαμόρφωσης σκέψεων εξαρτάται από την ικανότητα που έχει το παιδί να αντέχει την ματαίωση. Αντίθετα, η μή αντοχή στην ματαίωση το οδηγεί στην αποφυγή της, αντί να την μετατρέψει. Αυτό που θα έπρεπε να μεταβληθεί σε σκέψη γίνεται κακό αντικείμενο, το οποίο δεν διακρίνεται από “αντικείμενο εντός” και το βρέφος προσπαθεί να το εξωθήσει.

Ποιό είναι το πεπρωμένο αυτού του υλικού; Στην καλύτερη περίπτωση εξωθείται στον πραγματικό εξωτερικό μαστό ο οποίος τροφοδοτεί. Όταν η μητέρα που το θηλάζει και αντιλαμβάνεται αυτή την ανάγκη του παιδιού της, λειτουργεί ως περιέχον αισθήσεων του βρέφους, μετατρέποντας την πείνα σε ευχαρίστηση, την μοναξιά σε συντροφικότητα, τον φόβο θανάτου σε ασφάλεια. Εάν η προβολή δεν γίνεται αποδεκτή από την μητέρα, το παιδάκι έχει την εντύπωση, ότι το αίσθημα θανάτου που έχει απογυμνώνεται από κάθε νόημα, που θα μπορούσε να έχει. Τότε ενδοβάλλει πάλι, όχι το φόβο του θανάτου που γίνεται ανεκτός, αλλά έναν φόβο χωρίς όνομα.

Την ικανότητα αυτή της μητέρας να δέχεται τις προβλητικές ανάγκες του βρέφους της, ο Bion ονομάζει ικανότητα ονειροπόλησης. Η ικανότητα ονειροπόλησης της μητέρας είναι πνευματική κατάσταση δεκτικότητας σε κάθε αντικείμενο, το οποίο προέρχεται από το αντικείμενο αγάπης, κατάσταση πνευματική, ικανή να δεχθεί τις προβλητικές ταυτίσεις του βρέφους, είτε τις αισθάνεται ως καλές, είτε ως κακές.

Εάν η ονειροπόληση είναι η ψυχολογική πηγή που τροφοδοτεί τις ανάγκες αγάπης και κατανόησης του βρέφους, ποιό θα ήταν το ψυχολογικό όργανο υποδοχής που θα επέτρεπε στο βρέφος να επωφεληθεί από την ονειροπόληση; Ποιοι είναι οι παράγοντες αυτής της λειτουργίας που αναφέρονται στην ικανότητα ονειροπόλησης της μητέρας;

Εάν η μητέρα δεν είναι ικανή να διαθέσει την ονειροπόλησή της, εάν η ονειροπόληση που διατίθεται δεν συνοδεύεται από την αγάπη για το παιδί ή για τον πατέρα, αυτό το βίωμα θα διαπεράσει το βρέφος, ακόμη και στην περίπτωση που κάτι τέτοιο παραμένει ακατανόητο. Η ψυχική ποιότητα θα μεταδοθεί μέσα από τα κανάλια της επικοινωνίας που δημιουργούν συνδέσμους μεταξύ τους. Η φύση της ψυχικής μητρικής ποιότητας και η επίδραση που έχει στη ψυχική ποιότητα του βρέφους θα αποτελέσει τη συγκινησιακή εμπειρία, σε σχέση με την ανάπτυξη του ζεύγους μητέρας- παιδιού.

Προερχόμενος από την Klein, όπως ο Bion, ο Winnicott, από διαφορετική οπτική-θεωρητική θέση από τον Bion και σε πλαίσιο συγχρονικότητας, περιέγραψε τη μητρική λειτουργία, δηλαδή τον τρόπο με τον οποίο η μητέρα φροντίζει το παιδί της, και τον αντικατοπτρικό ρόλο της και γράφει: “Τι βλέπει το βρέφος όταν κοιτάζει το πρόσωπο της μητέρας; Θεωρώ ότι, κανονικά, εκείνο που βλέπει είναι ο εαυτός του. Με άλλα λόγια, η μητέρα κοιτάζει το βρέφος και αυτό το οποίο το πρόσωπό της εκφράζει είναι σε άμεση σχέση με αυτό το οποίο βλέπει. Αν το βρέφος δεν μπορεί να δεχθεί σε επιστροφή αυτό το οποίο δίνει, κοιτάζει τη μητέρα του, αλλά δεν βλέπει τον εαυτό του. Το πρόσωπο της μητέρας δεν γίνεται καθρέφτης. Έτσι η αντίληψη παίρνει τη θέση της μή αντίληψης”. Εισπράττει λοιπόν, όχι ψυχική ποιότητα αλλά, αδιέργαστη αντίληψη, κάτι σαν πράγμα. Σε αυτή την περίπτωση η σκέψη δεν επωάζεται.

Από τον Bion και τον Winnicott εμπνέεται ο A. Green, και μέσα από μία προσωπική του εμπειρία συνθέτει την εικόνα που περιέγραψε, ως “νεκρή μητέρα”, την απουσία του μητρικού ρόλου εκ μέρους της μητέρας, απορροφημένης σε πένθος, που δεν μπορεί να επεξεργαστεί. Η ονομαζόμενη ψυχικά νεκρή μητέρα, στέλνει ένα παράδοξο μήνυμα στο παιδί της, φροντίζοντάς το μεν, ενώ ψυχικά είναι απούσα, – απουσία που δεν είναι καν αναπαραστάσιμη από το βρέφος- και που το καθιστά ανίκανο να βιώσει τα συναισθήματά του, και να δώσει νόημα σε αυτό που του συμβαίνει.

Οι τρεις ψυχαναλυτές, ασφαλώς δεν ταυτίζονται ως προς την θεωρητικοποίηση της μητρικής λειτουργίας. Ωστόσο αναδεικνύουν μέσα από τις δικές τους διατυπώσεις και εμπειρίες, την διάσταση της μητρικής απουσίας και της καταστροφικής επίδρασης που μπορεί να έχει στην ψυχοσωματική ανάπτυξη του παιδιού. Η σκέψη του Bion έχει σημαντική απήχηση στους μεταγενέστερους ψυχαναλυτές και στην εξέλιξη της ψυχαναλυτικής θεωρίας και θεραπείας.

Bιβλιογραφία:

Bion W., (1979) Aux sources de l’ experience. Paris, PUF