Oops!…I Did It Again – Η έννοια της Επανάληψης στο έργο του Φρόιντ

Η έννοια της επανάληψης έχει κεντρική θέση στο έργο του Φρόιντ, επηρεάζοντας την ψυχαναλυτική θεωρία και πρακτική. Η επανάληψη, όπως αναλύεται από τον Φρόιντ και αναπτύσσεται από άλλους ψυχαναλυτές, έχει διπλή φύση, λειτουργώντας τόσο θεραπευτικά όσο και παθολογικά.

Η επανάληψη συνδέεται στενά με την έννοια της μνήμης, ειδικά στην ψυχαναλυτική διαδικασία, όπου ο ασθενής επαναλαμβάνει γεγονότα που δεν μπορεί να ανακαλέσει συνειδητά. Στο έργο του “Remembering, Repeating and Working-Through” (1914), ο Φρόιντ σημειώνει ότι η επανάληψη συχνά λειτουργεί αντί της ανάμνησης και ότι αυτή η διαδικασία μπορεί να αποκαλύψει κομμάτια «αληθινής ζωής». Αυτά τα «κομμάτια» αντιστοιχούν σε εμπειρίες που ο ασθενής δεν έχει καταφέρει να επεξεργαστεί πλήρως και επανέρχονται μέσω της επανάληψης.

Η Άννα Ποταμιάνου αναφέρεται στις ψυχικές αυτές κινήσεις ως “εντάσεις νοητικά ακατέργαστες”, δηλώνοντας ότι η επανάληψη μπορεί να αναδείξει ψυχικό υλικό που δεν έχει επεξεργαστεί από το συνειδητό επίπεδο της σκέψης. Εδώ, αναδεικνύεται η θεραπευτική δυνατότητα της επανάληψης, καθώς η συνειδητή επεξεργασία αυτών των βιωμάτων μπορεί να οδηγήσει στη λύση ψυχικών συγκρούσεων.

Ο καταναγκασμός της επανάληψης

Ο καταναγκασμός επανάληψης, όπως εισάγεται από τον Φρόιντ στο έργο του “Beyond the Pleasure Principle” (1920), αποτελεί μία πιο προβληματική όψη της επανάληψης. Ο Φρόιντ υποστηρίζει ότι ο καταναγκασμός επανάληψης μπορεί να λειτουργεί ανεξάρτητα από την αρχή της ευχαρίστησης και να οδηγεί το άτομο σε οπισθοδρόμηση προς παλαιότερες, πιο αρνητικές εμπειρίες.

Παρόλο που η επανάληψη συνήθως θεωρείται επιζήμια για τον ψυχικό μεταβολισμό, ο Φρόιντ αφήνει ανοιχτό το ενδεχόμενο ότι μπορεί να υπάρξουν και πιο λειτουργικές μορφές επανάληψης. Ο De M’Uzan (1977) υποστηρίζει ότι υπάρχουν διαδικασίες επανάληψης που δεν οδηγούν σε ταυτόσημα βιώματα, αλλά σε νέα, ελαφρώς διαφοροποιημένα, που επιτρέπουν την επανεγγραφή των εμπειριών και τη σταδιακή εξέλιξη της ψυχικής λειτουργίας.

Η σχέση μνήμης και επανάληψης

Η μνήμη και η επανάληψη είναι στενά συνδεδεμένες στη φροϋδική σκέψη. Σύμφωνα με τον Φρόιντ, η μνήμη συχνά λειτουργεί μέσα από την επανάληψη, καθώς το άτομο αναβιώνει βιώματα που δεν έχει καταφέρει να θυμηθεί. Αυτός ο μηχανισμός επανάληψης μπορεί να αποκαλύψει μνημονικά ίχνη, τα οποία δεν έχουν εγγραφεί πλήρως στη συνείδηση, αλλά επανέρχονται μέσω της επαναλαμβανόμενης πράξης.

Ο Bion (1963) επεκτείνει τη θεωρία αυτή, υποστηρίζοντας ότι η επανάληψη μπορεί να αποτελέσει έναν τρόπο με τον οποίο το ασυνείδητο φέρνει στην επιφάνεια σημαντικά στοιχεία που επιζητούν ερμηνεία. Τα στοιχεία αυτά λειτουργούν ως «επιλεγμένα γεγονότα» και απαιτούν επεξεργασία τόσο από τον αναλυτή όσο και από τον αναλυόμενο.

Το ανοίκειο και η Επανάληψη

Η έννοια του Ανοίκειου (Das Unheimiliche), όπως την περιγράφει ο Φρόιντ στο ομώνυμο έργο του (1919), συνδέεται επίσης με τον καταναγκασμό επανάληψης. Το ανοίκειο εκφράζει την αναβίωση παλαιότερων βιωμάτων με τρόπο που προκαλεί δυσφορία και φόβο. Ο Φρόιντ συσχετίζει την επανάληψη με τη λειτουργία του «διπλού», δηλαδή την επαναφορά όμοιων καταστάσεων που προκαλούν ένα αίσθημα παράξενου.

Η επανάληψη στην αναλυτική διαδικασία

Παρά τη συχνά αρνητική φύση της επανάληψης, η Ποταμιάνου υποστηρίζει ότι ορισμένες μορφές επανάληψης μπορούν να έχουν θετική επίδραση στην αναλυτική διαδικασία. Οι επαναλήψεις που οδηγούν στην αναβίωση του τραύματος παρέχουν την ευκαιρία για νέα νοηματοδότηση και ψυχική επεξεργασία.

Η επανάληψη αποτελεί έναν βασικό μηχανισμό στην ψυχική λειτουργία και την ψυχαναλυτική εργασία. Παρόλο που συχνά εμποδίζει την πρόοδο του ατόμου, η αναλυτική της επεξεργασία μπορεί να οδηγήσει σε σημαντικές ψυχικές μεταβολές. Η επανάληψη, είτε ως σύμπτωμα είτε ως θεραπευτικός μηχανισμός, παραμένει ένα κρίσιμο ζήτημα για την κατανόηση της ψυχικής ζωής.

Βιβλιογραφία

• Freud, S. (1914). Remembering, Repeating and Working-Through (Further Recommendations on the Technique of Psycho-Analysis II). In The Standard Edition of the Complete Psychological Works of Sigmund Freud, Vol. XII (1958), 145-156. London: Hogarth Press.
• Freud, S. (1919). The ‘Uncanny’. In The Standard Edition of the Complete Psychological Works of Sigmund Freud, Vol. XVII (1955), 217-256. London: Hogarth Press.
• Freud, S. (1920). Beyond the Pleasure Principle. In The Standard Edition of the Complete Psychological Works of Sigmund Freud, Vol. XVIII (1955), 1-64. London: Hogarth Press.
• Freud, S. (1939). Moses and Monotheism. In The Standard Edition of the Complete Psychological Works of Sigmund Freud, Vol. XXIII (1964). London: Hogarth Press.
• Bion, W. (1963). Elements of Psycho-Analysis. London: Heinemann.
• De M’Uzan, M. (1977). De l’art à la mort. Paris: Gallimard.
• Donnet, J. L. (2005). Entre l’agir et la parole. In La situation analysante. Paris: PUF.
• Ποταμιάνου, Α. (1995). Διαδικασίες Επανάληψης και Προσφορές του Εγώ (Ι. Μποτουροπούλου, Μετ.). Αθήνα: Εκδόσεις Κέδρος.