Εγκέφαλος: ο πιο δικός μας άγνωστος

Προϊόν εκατομμυρίων ετών Βιολογικής εξέλιξης, ο εγκέφαλος μάς επιτρέπει να προσαρμόζουμε τη συμπεριφορά μας στις αλλαγές του περιβάλλοντος στο πλαίσιο της ομοιόστασης του σώματος μας, επενδύοντας αυτές τις προσαρμογές με συναισθήματα, συνείδηση και λόγο, δηλαδή την πεμπτουσία της ανθρώπινης ύπαρξης.

Η κατανόηση των μηχανισμών με τους οποίους επιτυγχάνει τα παραπάνω ο εγκέφαλος αποτελεί προϋπόθεση για την πολύτιμη αυτογνωσία μας, την πρό­ληψη και θεραπεία των νευροψυχιατρικών νόσων και για τη σχεδίαση χρήσι­ μων «νοημόνων» μηχανών (νευρωνικοί υπολογιστές, ρομπότ, κ.ά.).

Η σύγχρονη νευροεπιστημονική έρευνα αναδεικνύει τη μεγάλη ευπλαστότητα των συνάψεων ανάμεσα στα δισεκατομμύρια των νευρώνων που απαρτί­ζουν τον εγκέφαλο. Στο πλαίσιο των γονιδιακών μας καταβολών, αυτή η ευπλαστότητα επιτρέπει στα γεγονότα της ζωής να διαμορφώνουν τον εγκέφα­λο, αποτελώντας έτσι τη βάση της μάθησης, της δημιουργίας προσωπικών ονείρων και διαπροσωπικών σχέσεων, της ευαισθησίας σε εξαρτήσεις και νευροψυχιατρικές νόσους αλλά και της δυνατότητας αποκατάστασης από αυτές. Με την έννοια αυτή αποτελεί ό,τι πιο δικό μας. Αλλά, συγχρόνως, όντας απρο­ σπέλαστος σε όλες τις αισθήσεις, αποτελεί και ό,τι πιο άγνωστο σε εμάς.

Η μοναδικότητα του εγκεφάλου καθενός από εμάς και η πολυπλοκότητα των λειτουργιών του σε διάφορα επίπεδα (από το μοριακό μέχρι το ψυχολογι­κό) αποτελεί υψίστη πρόκληση για τη σύγχρονη έρευνα. Η συνεργασία διαφό­ρων ειδικοτήτων (πειραματικών και κλινικών αλλά και μαθηματικών κ.ά.) σε μια κοινή «Νευροεπιστημονική» προσπάθεια και τα πρόσφατα επιτεύγματα, ιδιαίτε­ ρα με τεχνικές της μοριακής βιολογίας και τις μη-επεμβατικές απεικονίσεις του εγκεφάλου «εν λειτουργία» (fMRI, PET, MEG, EEG), ανέτρεψαν εγκατεστημένα δόγματα και επιτάχυναν εκρηκτικά την απόκτηση γνώσεων για τον εγκέφαλο μέσα στην τελευταία δεκαετία, επιτρέποντας μας να αισιοδοξούμε.

Πλησιάζουμε σε πολλούς στόχους, όπως η κατανόηση των μηχανισμών της αίσθησης, της κίνησης, της ανάπτυξης του εγκεφάλου, της εξάρτησης από ουσίες και της μάθησης. Μερικά από αυτά τα ευρήματα θα όφειλε να λάβει υπόψη του το εκπαιδευτικό μας σύστημα. Όμως άλλοι στόχοι, όπως η κατανόηση του πώς παίρνουμε αποφάσεις ή πώς απελευθερώνεται η φαντασία μας, αποδεικνύονται ακόμα πιο μακρινοί μετά την ανάλυση των πολύπλοκων συνιστωσών που τις συνθέτουν.

Παράλληλα, ανοίγονται καινούργιες προοπτικές στη θεραπευτική των νευροψυχιατρικών νόσων, είτε μέσα από την αναγνώριση των παθοφυσιολογικών μηχανισμών τους (π.χ. ορισμένες γενετικές και νευροεκφυλιστικές νόσοι) είτε από την επαναστατική ενίσχυση των μεθόδων διάγνωσης και παρακολούθη­ σης (π.χ. MRI) είτε από την ανακάλυψη νέων θεραπευτικών τεχνικών (π.χ., εμφύτευση νευροβλαστικών κυττάρων). Όμως, το κόστος της άγνοιας των μηχανισμών λειτουργίας του εγκεφάλου παραμένει ακόμη τεράστιο και οικο­νομικά και κοινωνικά, μια και στον φυσικό και ψυχικό πόνο και τη χρόνια οικογενειακή τραγωδία, που προκαλούν πολλές νευροψυχιατρικές νόσοι, προ­στίθενται η αδικαιολόγητη κοινωνική αποξένωση και διάκριση.

Ο εγκέφαλος μας είναι ό,τι πιο προσωπικό έχουμε, η μοναδική μας ταυτότητα, που μεγαλώνει, διαμορφώνεται από τις εμπειρίες μας και γηράσκει μαζί μας. Μερικοί μάλιστα ταυτίζουν τον εαυτό μας με τις συνάψεις του εγκεφάλου μας (LeDoux, 2002), δηλαδή τις συνδέσεις ανάμεσα στους νευρώνες του εγκεφάλου μας που καθορίζονται κυρίως γενετικά (και δεν είναι και λίγες: 1015!) και την ισχύ αυτών των συνά­ ψεων, που διαμορφώνεται κάθε στιγμή της ζωής – ακόμη και αυτή τη στιγμή, αν πρόκειται να συγκρατηθεί κάτι από αυτό το κείμενο στη μνήμη. Δεδομένου ότι κάθε νευρώνας δέχεται ταυτόχρονα πολλές διεγερτικές αλλά και ανασταλτι­κές συνοπτικές επιδράσεις, αυτές οι διά Βίου πλαστικές αλλαγές της ισχύος των συνάψεων είναι σε θέση να μεταβάλλουν σημαντικά τη λειτουργική συνδε­σμολογία του κάθε εγκεφάλου σε βαθμό που να είναι πραγματικά μοναδικός, όσο και ο καθένας μας.