Ερμηνεύοντας την κοινωνία

Προσπαθούμε να κατανοήσουμε, να ελέγξουμε και να προβλέψουμε τη συμπεριφορά άλλων ανθρώπων κι αυτό το θεωρούμε ζωτικό για την καθημερινότητά μας. Η πολυπλοκότητα του κοινωνικού κόσμου και των ποικίλων ερεθισμάτων του καθιστούν την ακρίβεια σε αυτή τη διαδικασία αδύνατη. Απλοποιούμε όμως γνωστικά τον κόσμο και καταλήγουμε σε κάποιες βασικές αρχές που μας βοηθούν να τον οργανώσουμε.

Τέτοιες αρχές είναι η συνοχή και η σταθερότητα. Σύμφωνα με την αρχή της συνοχής, υποθέτουμε πως υπάρχει μια συνέπεια στη συμπεριφορά του άλλου. Ο άλλος κάνει κάτι που είναι σε συμφωνία με αυτό που είναι ή σκέφτεται. Σύμφωνα με την αρχή της σταθερότητας, υποθέτουμε πως υπάρχει κάποια σταθερότητα στη συμπεριφορά κάποιου επομένως μπορούμε να προβλέψουμε τι θα κάνει αν λάβουμε υπόψη μας την προηγούμενη συμπεριφορά του. Κι έτσι κατασκευάζουμε σενάρια για το πώς μπορεί να αντιδράσει κάποιος σε συμφωνία με αυτό που είναι και με αυτό που έχει επιδείξει στο παρελθόν. Οι εξαιρέσεις μας σοκάρουν και επιβεβαιώνουν τον κανόνα που χρησιμοποιούμε για να καταλήξουμε σε συμπεράσματα για τη συμπεριφορά των άλλων. «Αποκλείεται να το έκανε αυτό ο Γιάννης!», «Δεν περίμενα ποτέ να μου φερθεί έτσι», «Μα άλλα είχε πει πριν. Κάποιο σοβαρό λόγο θα έχει για να αλλάξει γνώμη». Αυτά τα σχόλια δε θα είχαν κανένα νόημα αν ο Γιάννης ήταν υπουργός οικονομίας. Σε αυτήν την περίπτωση η συνοχή και η αστάθεια δεν ισχύουν.

Ο Heider (1958) είναι από τους πρώτους που προσπαθούν να θεωρητικοποιήσουν πως οι άνθρωποι κατανοούν ή αποδίδουν αίτια σε διάφορα φαινόμενα. Χωρίζει λοιπόν τα αίτια σε δύο κατηγορίες: τα εξωτερικά και τα εσωτερικά. Εξωτερικά μπορεί να είναι το φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον, πιέσεις εξωτερικές. Ως εσωτερικά αίτια αναφέρονται τα κίνητρα και οι ικανότητες κάποιου.

Όταν θέλουμε δηλαδή να αναζητήσουμε την αιτία για π.χ. την αποτυχία στις εξετάσεις ενός μαθητή:

Παρατηρούμε τη συμπεριφορά του άλλου
Προσπαθούμε να αναχθούμε σε παρόμοια περιστατικά
Απορρίπτουμε περιστατικά που συμβαίνουν σπάνια
Επισημαίνουμε όμοια περιστατικά
Καταλήγουμε στον εντοπισμό του πιο πιθανού αιτίου(εσωτερικό ή εξωτερικό).

Ο Kelly (1966) προτείνει τριών ειδών αίτια: κάποιο ερέθισμα, κάποιο πρόσωπο, το χρόνο και το χώρο (το πλαίσιο που λαμβάνει χώρα η συμπεριφορά). Κατά τον Kelly εξετάζουμε τη συσχέτιση ανάμεσα σε αυτά τα τρία αίτια κι ένα αιτιατό (τη συμπεριφορά που θέλουμε να εξηγήσουμε). Τρία είδη πληροφοριών λαμβάνουμε υπόψη: πληροφορίες μοναδικότητας (η συμπεριφορά εμφανίζεται μόνο με ένα συγκεκριμένο ερέθισμα;). πληροφορίες ομοιομορφίας (μήπως η συμπεριφορά σε σχέση με ένα ερέθισμα δεν ήταν μοναδική μόνο για το υπό μελέτη πρόσωπο;). πληροφορίες συνέπειας (προηγούμενη παρόμοια αντίδραση στο ίδιο ερέθισμα).

Ο Jones (1965) προτείνει μια τρίτη θεωρία που αφορά τις παραμέτρους που επηρεάζουν τις νοητικές μας λειτουργίες όταν προσπαθούμε να συμπεράνουμε τα αίτια της συμπεριφοράς. Όπως και ο Heider χρησιμοποιεί το διαχωρισμό ανάμεσα σε εξωτερικά και εσωτερικά αίτια. Στη συνέχεια υποθέτει πως καθώς προσπαθούμε να εντοπίσουμε τα πραγματικά αίτια μιας συμπεριφοράς δύο παράμετροι παίζουν καθοριστικό ρόλο: η απόκλιση από το κοινωνικά επιθυμητό και ο αριθμός των μη κοινών αιτιατών. Καταλήγει πως όταν η συμπεριφορά του ατόμου τείνει να αποκλίνει από το κοινωνικά αποδεκτό, είμαστε περισσότερο βέβαιοι πως η συμπεριφορά οφείλεται σε εσωτερικά αίτια. Από την άλλη, όταν η συμπεριφορά είναι σύμφωνη με τα κοινωνικά επιθυμητό τείνουμε να αποδίδουμε τη συμπεριφορά σε εξωτερικά αίτια. Τα πιθανά αίτια της συμπεριφοράς αντιπαρατίθενται και η αφαίρεση αίτιων κοινών με την αντίθετη συμπεριφορά περιορίζει τις επιλογές.

Καλά όταν πρόκειται για ένα άτομο που ξέρουμε καλά, τι γίνεται όμως με διάφορες αποδόσεις αιτιών που κάνουμε σε κοινωνικά ερεθίσματα μεγάλου μεγέθους που προϋποθέτουν ένα σύστημα που δίνει νόημα στον κοινωνικό κόσμο κοινό από όλα τα μέλη μιας κοινωνίας. Αυτή η απόδοση διαμεσολαβείται από διάφορες κοινωνικές ομάδες τις οποίες αναγνωρίζουμε και σε κάποιες από αυτές ανήκουμε (κοινωνικές αναπαραστάσεις, Moscovici). Και σε αυτήν την περίπτωση αυτές οι ομάδες μάχονται για την ιδεολογική τους κυριαρχία σε σχέση με το κοινωνικό συμβάν για το οποίο αναζητείται ερμηνεία. Σε αυτήν την περίπτωση, η αποδοχή μιας ερμηνείας αποτελεί και νομιμοποίηση και δικαιολόγηση της στάσης που απορρέει από μια τέτοια ερμηνεία.

Αν το παράδειγμά μας είναι οι πυρκαγιές του καλοκαιριού η απόδοση των αιτιών μπορεί να είναι εξωτερική (εμπρηστές, ασύμμετρη απειλή, κλιματική αλλαγή) αλλά μπορεί να είναι και εσωτερική (ανικανότητα, αμέλεια, αδιαφορία, συστηματικό έγκλημα). Σαν άσκηση προσπαθήστε να κάνετε αποδόσεις σύμφωνα με τη θεωρία του Heider. Τι παρατηρείτε;

Βιβλιογραφία

• Heider, F. (1958) The psychology of interpersonal relations. New York: Wiley

• Jones, E.E. and Davis, K.E. (1965) From acts to dispositions. In L.Berkowits (ed). Advances in Experimental Social Psychology.

• Kelley, H.H. (1966) Attribution theory in social psychology. In D. Levine (ed) Nebraska Symposium on motivation. Lincoln: U. Nebraska