Η κατάκτηση της ταυτότητας από τον έφηβο

Σύμφωνα με τον James Marcia, με τον όρο ταυτότητα εννοούμε το σύστημα των πεποιθήσεων, των αρχών, των δεξιοτήτων, των φιλοδοξιών και της προσωπικής ιστορίας του ατόμου. Ο Marcia αναφέρθηκε σε μια αρχική περίοδο της εφηβείας κατά την οποία το άτομο κάνει επιλογές, και επανεξετάζει τις παλιές αξίες και προτιμήσεις.

Στη φάση αυτή της «διερεύνησης», ο νέος εξετάζει τόσο τον εαυτό του όσο και το εξωτερικό περιβάλλον και αναζητά μια πιο ουσιαστική και μεστή αίσθηση για τον εαυτό του. Το αποτέλεσμα αυτής της διερεύνησης είναι η «δέσμευση» σε ένα συγκεκριμένο ρόλο.

Ο Marcia υποστήριξε ότι υπάρχουν τέσσερις κατηγορίες ταυτότητας, ανάλογα με την παρουσία ή απουσία της διερεύνησης και της δέσμευσης στους διαφορετικούς τομείς της ζωής των εφήβων. Κάθε έφηβος ανήκει σε μία κατηγορία ταυτότητας. Η ταυτότητα που θα διαμορφώσει ο έφηβος επηρεάζει και την προσωπικότητά του.

Η προοδευτική δόμηση της προσωπικότητας οριοθετείται από τέσσερις διαφορετικές καταστάσεις ή πρότυπα ταυτότητας: τον αποκλεισμό (foreclosure), τη διάχυση (diffusion), την αναστολή (moratorium) και την επίτευξη συγκρότησης της ταυτότητας (identity achievement).

Kατάσταση αποκλεισμού: H μετάβασή των εφήβων στην ενήλικη ζωή πραγματοποιείται ομαλά με λίγες συγκρούσεις και με περιορισμένο πειραματισμό. Εδώ εντάσσονται οι νέοι που συνήθως δεν εκφράζουν καμία αμφισβήτηση απέναντι στην πραγματικότητα των γονέων, δεν επιτάσσουν τις δικές τους αντιλήψεις ή προσωπικές επιθυμίες, αλλά προτιμούν να συμβιβάζονται με όρους αποδεκτούς από την οικογένεια και τους ενηλίκους. Πολλοί από τους συγκεκριμένους νέους αναβάλλουν την κρίση της εφηβείας και τη μεταθέτουν αορίστως στο μέλλον. Κάποιοι από αυτούς θα την περάσουν στην ενήλικη ζωή ως κρίση ταυτότητας, αφού δεν θα έχουν βιώσει τα αρνητικά και τα θετικά αυτής της περιόδου.

Κατάσταση διάχυσης: Οι έφηβοι είναι συναισθηματικά πιο ασταθείς και δεν μπορούν να εκδηλώσουν τις ικανότητες τους, αφού συνήθως εγκαταλείπουν εύκολα την προσπάθειά τους. Δεν έχουν αποκτήσει ακόμα μια σταθερή εικόνα του εαυτού τους ή ενός συγκεκριμένου στόχου, αλλά αμφιταλαντεύονται μονίμως και προτιμούν να ζουν στο εδώ και τώρα, αγνοώντας το μέλλον. Σε σχέση με τους γονείς τους μπορεί να έρχονται συχνά σε σύγκρουση λόγω παροδικής προσωπικής ανασφάλειας, αλλά δεν οδηγούνται σε ρήξεις η ακραίες συγκρούσεις.

Κατάσταση αναστολής: Οι έφηβοι περνούν για μεγάλο χρονικό διάστημα αναζητώντας εναλλακτικές λύσεις, διάφορους ρόλους και στρατηγικές ταυτότητας. Διαχρονικά αποδεικνύονται πιο σταθεροί από τους προηγούμενους νέους και παρά τα διλήμματα, τις αμφιταλαντεύσεις και τις παροδικές οπισθοδρομήσεις τους φαίνονται ικανοί να δεσμευτούν και να επενδύσουν σε κάποια μελλοντικά σχέδια και σε μια νέα εικόνα του εαυτού.

Eπίτευξη συγκρότησης της ταυτότητας: Θεωρείται η πιο σταθερή και πιο ώριμη κατάσταση. Οι νέοι που βρίσκονται σε αυτή την κατάσταση έχουν περάσει κρίση ταυτότητας και έχουν προβεί σε δεσμεύσεις. Ως εκ τούτου, φαίνεται να έχουν αποκτήσει σταθερή ιδεολογία, ένα ενιαίο και προσωπικό σύστημα αξιών και δεσμεύονται από τη δική τους «κοσμοθεωρία», ιδέες και αρχές. Πρόκειται για πιο ανεξάρτητους νέους, οι οποίοι επιδιώκουν λογικές αντιπαραθέσεις με τους δικούς τους χωρίς να χάνουν τον έλεγχο της συμπεριφοράς τους.

1. Διάχυση ταυτότητας.

2. Δοτή ταυτότητα.

3. Μορατόριουμ.

4. Κατακτημένη ταυτότητα.

Ο Μarcia υποστήριξε ότι η διαδικασία διαμόρφωσης ταυτότητας πραγματοποιείται σταδιακά και με ασυνείδητο τρόπο, καθώς το άτομο περνάει από τη μία κατηγορία ταυτότητας στην άλλη, ξεκινώντας από τη διάχυτη και φτάνοντας στην κατακτημένη ταυτότητα.
Οι έφηβοι μεταπηδούν κατηγορία ταυτότητας, κυρίως εξαιτίας εξωτερικών και εσωτερικών πιέσεων προκειμένου να μπουν στον κόσμο των ενηλίκων. Αυτή η πορεία άλλοτε είναι απότομη και δημιουργεί στον έφηβο μία αναστάτωση και άλλοτε γίνεται σταδιακά και εξελίσσεται πιο ομαλά.

Είναι σημαντικό να τονιστεί, ότι οι έφηβοι δεν προσκολλώνται απαραίτητα και μόνιμα σε μία από τις τέσσερις κατηγορίες ταυτότητας. Ορισμένοι, μάλιστα, κινούνται από το μορατόριουμ στην κατακτημένη ταυτότητα και τανάπαλιν, σε αυτό που έχει αποκληθεί «κύκλος Μ-Α-Μ-Α». Για παράδειγμα, αν ένας έφηβος έχει καταλήξει στην αρχή της εφηβείας του ποια επαγγελματική πορεία θα ακολουθήσει, αργότερα ίσως αξιολογήσει εκ νέου την επιλογή του και μετακινηθεί σε διαφορετική κατηγορία ταυτότητας. Έτσι στην περίπτωση ορισμένων ατόμων η διαμόρφωση της ταυτότητας μπορεί να ολοκληρωθεί περί στο τέλος της δεύτερης και στην αρχή της τρίτης δεκαετίας ζωής.