Πώς λειτουργούν οι μηχανισμοί άμυνας;

“Οι μηχανισμοί άμυνας μπορούν να κάνουν τη ζωή μας προσαρμοστική ή δυσλειτουργική” – Sigmund Freud.

Σύμφωνα με την ψυχαναλυτική θεωρία του Sigmund Freud, οι μηχανισμοί άμυνας λειτουργούν ασυνείδητα με σκοπό να μας προστατέψουν από καταστάσεις και συναισθήματα που δεν μπορούμε να διαχειριστούμε. Οι μηχανισμοί άμυνας είναι οι ασυνείδητες αυτόματες πράξεις ή τεχνικές που εκτελούνται για αυτόν τον σκοπό.

Το “Εγώ” μας μεσολαβεί ως λογικός νους ανάμεσα στα “θέλω” και τα “πρέπει” μας, ώστε να μην επιτρέψει στον οργανισμό μας να κατακλυστεί από άγχος και αρνητικά συναισθήματα δύσκολων καταστάσεων.

Σύμφωνα με τον Freud το άγχος είναι μια τόσο οδυνηρή κατάσταση που αδυνατούμε να την αντέξουμε για πολύ. Γι’ αυτό το λόγο, το Εγώ ήδη από πολύ νωρίς αναπτύσσει τους λεγόμενους μηχανισμούς άμυνας. Είναι ασυνείδητες μέθοδοι με τις οποίες ο καθένας μας παραποιεί σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό την πραγματικότητα και ακυρώνει συνήθως δυσάρεστα συναισθήματα και σκέψεις έξω από τη συνείδηση, στο ασυνείδητο. Με αυτόν τον τρόπο, το άτομο προστατεύεται από το πολύ έντονο άγχος. Οι μηχανισμοί άμυνας ανήκουν στο κομμάτι του ασυνείδητου, δηλαδή, ενεργοποιούνται αυτόματα και δε συνειδητοποιούμε τη δράση τους.

Όλοι χρησιμοποιούμε μηχανισμούς άμυνας, πρόκειται για μια διαδικασία φυσιολογική παρόλα αυτά πρέπει να τονιστεί ότι όσο πιο αδύναμο είναι το Εγώ μας, τόσο πιο πολύ καταφεύγει σε μηχανισμούς άμυνας, ακόμα και όταν αντιμετωπίζει ένα μικρό σχετικά άγχος.

Η ιδιαίτερη προτίμηση που εκφράζει κάθε άτομο σε ορισμένες άμυνες είναι αποτέλεσμα τουλάχιστον τεσσάρων παραγόντων:

• της ιδιοσυγκρασίας του κάθε ατόμου

• του είδους των αρνητικών ψυχοπιεστικών παραγόντων που επηρέασαν το κάθε άτομο στη διάρκεια της πρώιμης παιδικής του ηλικίας

• των άμυνών που χρησιμοποιούσαν τα σημαντικά πρόσωπα (γονείς κλπ.) και λειτούργησαν ως πρότυπα

• των αποτελεσμάτων που είχε η χρήση κάθε άμυνας: δηλαδή, το άτομο μπορεί να δοκιμάσει διάφορες άμυνες, αλλά καταλήγει να χρησιμοποιεί (και γίνονται μέρος της προσωπικότητάς του) εκείνες που αποδεικνύονται πιο αποτελεσματικές

Οι μηχανισμοί άμυνας είναι κατά βάση προστατευτικοί μηχανισμοί που εξυπηρετούν, θα λέγαμε, το ένστικτο της αυτοσυντήρησης του ψυχισμού, και αρχικά ως τέτοιες μέθοδοι προστασίας ενεργοποιούνται. Ωστόσο, εάν ενεργοποιούνται με το παραμικρό, μπορούν να αποτελέσουν οι ίδιοι πρόβλημα για τον ψυχισμό. Κι αυτό γιατί εάν υπερβολικά πολλές σκέψεις, συναισθήματα και ενορμήσεις παραγκωνίζονται στο ασυνείδητο, τελικά ο ψυχισμός φτωχαίνει και παγώνει.

Επίσης, σε τέτοιες περιπτώσεις, παρατηρείται ένα αίσθημα γενικής κούρασης, καθώς ο ψυχισμός καταναλώνει πάρα πολλή ενέργεια, για να κρατήσει όλα αυτά μακριά από τη συνείδηση –σαν μια πόρτα ερμητικά κλειστή. Επιπλέον, εάν οι μηχανισμοί άμυνας είναι πολύ ισχυροί, καταλήγουν σε παραποίηση της πραγματικότητας, κάτι έχει πολύ σοβαρές επιπτώσεις στην καθημερινή ζωή του ατόμου τόσο στις σχέσεις του όσο και στην εργασία του. Οι μηχανισμοί άμυνας, αν και αρχικά είναι φυσιολογικοί, μπορεί να καταλήξουν να πάρουν παθολογική μορφή και να φτάσουν να αποτελέσουν οι ίδιοι την αιτία ανάπτυξης συμπτωμάτων.

Οι στόχοι της αναλυτικής θεραπείας περιλαμβάνουν την κατανόηση όλων των πτυχών του εαυτού, ακόμη και των πλέον πρωτόγονων και ενοχλητικών, την ανάπτυξη της συμπάθειας για τον εαυτό μας (και τους άλλους, καθώς προοδευτικά μειώνεται η ανάγκη να προβάλλουμε και να μεταθέτουμε στους άλλους τα δικά μας αρνητικά και αποκηρυγμένα προσωπικά χαρακτηριστικά) και τη διεύρυνση της ελευθερίας μας για την επίλυση παλαιών συγκρούσεων με νέους τρόπους.

Το πώς υποφέρει ένα άτομο αντικατοπτρίζει την οργάνωση της προσωπικότητάς του. Επίσης, το πώς ένας θεραπευτής θα μπορέσει να συμβάλει στην ανακούφιση από τον ψυχικό πόνο προϋποθέτει ευαισθησία για τις ατομικές διαφορές. 

Η αναγνώριση της ποικιλομορφίας του βασικού χαρακτήρα των ανθρώπων είναι ένα θεμελιώδες στοιχείο για τη διεξαγωγή αποτελεσματικής ψυχοθεραπείας, είτε το πρόβλημα έχει τις ρίζες του στο χαρακτήρα είτε όχι.

Όλοι διακατεχόμαστε από ισχυρούς παιδικούς φόβους και ανεκπλήρωτες επιθυμίες, τα οποία χειριζόμαστε με τις καλύτερες στρατηγικές άμυνας που έχουμε κάθε φορά στη διάθεσή μας. Αυτές τις μεθόδους αντιμετώπισης τις διατηρούμε, καθώς, με το πέρασμα του χρόνου, νέες απαιτήσεις αντικαθιστούν τα σενάρια της ζωής μας. Το αντικείμενο μιας ευαίσθητης ψυχολογικής διάγνωσης δεν είναι η αξιολόγηση του πόσο «άρρωστος» είναι κάποιος, ούτε ο καθορισμός του είδους των ανθρώπων που υπερβαίνουν το όριο αυτού που ορίζεται κοινωνικά ως φυσιολογικό. Είναι η κατανόηση της ιδιαιτερότητας του ψυχικού πόνου και των χαρισμάτων κάθε ατόμου, ώστε ο θεραπευτής να είναι σε θέση να ανακουφίσει τον πόνο και να ενισχύσει το άτομο.

Πόσες φορές δεν αναρωτηθήκαμε για φίλους γνωστούς ακόμα και για τους στενούς μας συγγενείς πως είναι δυνατόν να μη καταλαβαίνουν τις συμπεριφορές των ανθρώπων γύρω τους, οι οποίες μπορεί να τους υποβιβάζει να τους μειώνει ή ακόμα συμπεριφορές που μέσα από αυτές ζητούν κάποια άτομα τη βοήθεια τους; Και εκείνοι δείχνουν σαν να μη συμβαίνει τίποτα, σαν να μη μπορούν να συνειδητοποιήσουν ότι είναι θύματα ή και υπαίτιοι για ψυχολογικά αδιέξοδα, για μια αίσθηση διάχυτης δυστυχίας που νιώθουν ή που τη δημιουργούν στους άλλους, ένα τέλμα, το ανικανοποίητο ακόμα και το υπαρξιακό κενό.

Όλα αυτά μεταφράζονται σε άγχος που μπορεί να μετουσιωθεί σε σωματική ή ψυχική ασθένεια, με άλλα λόγια αλλού είναι το πρόβλημα και αλλού εστιάζουν. Βλέπουν προβλήματα εκεί που δεν υπάρχουν, ενώ αντίθετα άλλοι εθελοτυφλούν μπροστά σε σοβαρά θέματα που ταλανίζουν την ψυχική τους ηρεμία, μοιάζουν να κρύβονται από το προφανές πρόβλημα και δείχνουν να είναι ικανοποιημένοι εκεί που θα έπρεπε να ανησυχούν.