Τα στάδια της ηθικής σύμφωνα με τον Piaget

Τα στάδια ηθικής, σύμφωνα με τη θεωρία του Piaget για την γνωστική ανάπτυξη, αποτελούν δύο διαφορετικές δομές ηθικής σκέψης που αναπτύσσονται χρονολογικά με διαδοχικό τρόπο.

Το πρώτο στάδιο της ετερόνομης ηθικής σκέψης, ή του ηθικού ρεαλισμού και του μονόπλευρου σεβασμού των ηθικών κανόνων, και κατόπιν το δεύτερο στάδιο, της αυτόνομης ηθικής σκέψης, της ελεύθερης συνεργασίας, και του αμοιβαίου σεβασμού των ηθικών κανόνων. Το δεύτερο στάδιο αντιμετωπίζεται ως επαρκέστερο εννοιολογικά από το πρώτο.

Η ετερόνομη ηθική

Η ετερόνομη ηθική παρατηρείται σε σχέσεις δεδομένης ανισότητας, όπως είναι αυτή του παιδιού με τον ενήλικο· σύμφωνα με αυτήν το παιδί δέχεται και περιορίζεται από πολυάριθμες εντολές των ενηλίκων στις οποίες υποτάσσεται οποιεσδήποτε και αν είναι οι συνθήκες.

Ο Piaget πιστεύει ότι στις σχέσεις αυτές λείπει το στοιχείο της συνεργασίας, η σκέψη του παιδιού είναι γνωστικά ανώριμη και χαρακτηρίζεται από τον ηθικό ρεαλισμό. Υποστηρίζει ότι το μικρό παιδί μπορεί να διακρίνει το σωστό από το λάθος, αλλά ότι οι ηθικοί κανόνες δεν είναι δικοί του, με την έννοια ότι είναι «εξωτερικοί» ως προς τη σκέψη του, και καθορίζονται από το απόλυτο κύρος των μεγάλων.

Επιπλέον πιστεύει ότι τα μικρά παιδιά δεν μπορούν να κατανοήσουν γνωστικά την «αληθινή» προέλευση, τη λογική και τη λειτουργία των ηθικών κανόνων. ∆εν έχουν μια γενική γνώση για τη φύση και την πηγή των κοινωνικών κανόνων, ούτε μπορούν να σχηματίσουν επιχειρήματα για να στηρίξουν τη διάκριση που μαθαίνουν να κάνουν του σωστού από το λάθος.

Τα παιδιά εστιάζονται στο ορατό και το συγκεκριμένο (το εξωτερικό) και η ευθύνη τους, που ο Piaget ονομάζει «αντικειμενική», δεν είναι προϊόν της σκέψης τους, στηρίζεται στην υπακοή και την συμμόρφωση προς τους κανόνες. Τα μικρά παιδιά δεν μπορούν γνωστικά να κατανοήσουν το βαθύτερο πλαίσιο που συγκροτεί τις ηθικές γνώσεις των ενηλίκων.

Το κριτήριο αξιολόγησης ως προς το καλό/κακό αποτελούν οι συνέπειες των πράξεων, που θεωρούνται ότι είναι εξωτερικό στοιχείο της ανθρώπινης δράσης, ή στοιχείο που απομονώνει την πράξη από τη σκέψη που τη δημιούργησε.

Ο Piaget ερμηνεύει ως ελλειμματική ηθικά την πεποίθηση των παιδιών ότι οι πράξεις έχουν ορισμένα γνωρίσματα, κάτι σαν ιδιότητες που τις χαρακτηρίζουν καλές ή κακές και επισείουν τον έπαινο ή την τιμωρία. Θεωρεί ότι, όταν μια πράξη τιμωρείται, τα παιδιά υποθέτουν ότι πρέπει να είναι κακή και το αντίστροφο όταν επαινείται μαθαίνουν ότι είναι καλή. Το πλαίσιο στο οποίο αναπτύσσεται η «αντικειμενική» ευθύνη είναι καθαρά ωφελιμιστικό κατά αντιδιαστολή με το δεοντολογικό πλαίσιο της «γνήσιας» ηθικής.

Η αυτόνομη ηθική

Η αυτόνομη ηθική τονίζει ότι εμφανίζεται μεταξύ ίσων ατόμων που μπορούν να κατανοήσουν τη γνώση του καλού. Το κριτήριο χαρακτηρισμού των γεγονότων ως ηθικά, γίνεται εσωτερικό· το παιδί μέσω της εμπειρίας με τους συνομηλίκους και της ποιοτικής αλλαγής που επιφέρει η γενικότερη γνωστική του ανάπτυξη, αντιλαμβάνεται ότι η αναφορά σε μια ειδική σχέση, αυτήν της αμοιβαιότητας και της συνεργασίας (όχι απλώς η αναφορά στην ομάδα και τη συλλογικότητα) αποτελεί μια ιδανική ηθική κατάσταση που συνιστά και τη γνώση του γνήσια ηθικού.

Η σκέψη αναζητά τις εσωτερικές διαδικασίες και το κριτήριο αξιολόγησης μιας πράξης ως προς το καλό και το κακό αποτελούν οι «εσωτερικές» προθέσεις που εκφράζουν τη ψυχολογική και τη νοητική πλευρά του ατόμου που τις εκτελεί. Τα παιδιά κατανοούν ότι οι κανόνες είναι αποτέλεσμα κοινής συμφωνίας, βελτιώνουν τις συνθήκες προς όφελος όλων και προωθούν τον πυρήνα της ηθικής, τη δικαιοσύνη.

Η ευθύνη των ατόμων, που ο Piaget ονομάζει «υποκειμενική», συνίσταται στην ελεύθερη επιλογή να συναινέσουν και να υϊοθετήσουν τους κοινωνικούς κανόνες. Η συνεργασία για τον Piaget σημαίνει ότι το κάθε άτομο θεωρεί ότι το ίδιο έκανε τους κανόνες αφού τους επιλέγει έλλογα. Όταν οι κανόνες επιλέγονται έλλογα, αυτό γίνεται γιατί κατανοούνται οι ενδογενείς ηθικοί λόγοι που στηρίζουν τους κανόνες και αυξάνεται ο «αληθινός ηθικός σεβασμός των κανόνων»