Το τοπογραφικό μοντέλο του Φρόιντ

Η ιδέα ότι το άτομο έχει μια ψυχική ζωή που λειτουργεί έξω από τη συνείδησή του παρουσιάστηκε για πρώτη φορά από τον Φρόιντ το 1900 στη μελέτη του «Ερμηνεία των Ονείρων». Σε αυτό προσπάθησε να δώσει απαντήσεις σε ερωτήματα όπως:
o Γιατί ξεχνάμε τι ονειρευτήκαμε;
o Γιατί εμφανίζονται ξεχασμένες παιδικές εμπειρίες στα όνειρά μας;

Ο Freud για να μπορέσει να εξηγήσει αυτά τα φαινόμενα δημιούργησε ένα θεωρητικό κατασκεύασμα: ένα τοπογραφικό μοντέλο της ψυχικής λειτουργίας του ατόμου. Σύμφωνα με αυτό, η ψυχική λειτουργία συντελείται σε τρία επίπεδα-τόπους: το συνειδητό, το προσυνειδητό και το ασυνείδητο. Πρόκειται για σχηματικές έννοιες ψυχικής λειτουργίας που δείχνουν το βαθμό στον οποίο ψυχικά δεδομένα (όπως π.χ. συναισθήματα που νιώσαμε, σκέψεις και φαντασίες που κάναμε, μνήμες που αποκτήσαμε) είναι προσιτά στο παρόν και αντικείμενο της σκέψης μας.

Το συνειδητό.

Είναι ο χώρος της ψυχικής λειτουργίας για τον οποίο το άτομο είναι ενήμερο σ’ όλες τις στιγμές. Περιλαμβάνει συνειδητές σκέψεις και συναισθήματα, αισθητηριακές αντιλήψεις από τον «εσωτερικό» και τον εξωτερικό κόσμο.

Το προσυνειδητό.

Ο χώρος αυτός περιέχει κάθε ψυχικό στοιχείο που δεν βρίσκεται στην άμεση επίγνωση του ατόμου, αλλά που μπορεί να το ανακαλέσει με συνειδητή προσπάθεια. Επομένως, είναι ο τόπος της ψυχικής λειτουργίας που περιέχει σκέψεις, συναισθήματα, μνήμες κ.ά. που μπορούν να γίνουν συνειδητά αν επιλέξει το άτομο να εστιάσει την προσοχή του σε αυτά.

Το ασυνείδητο.

Το ασυνείδητο περιέχει ιδέες, συναισθήματα, ενορμήσεις, φαντασίες που βρίσκονται έξω από τη συνειδητή αντίληψη του ατόμου και δεν μπορούν να γίνουν συνειδητά με επικέντρωση της προσοχής του σε αυτά. Αυτό το ψυχικό υλικό έχει απωθηθεί έξω από την ενημερότητα του ατόμου επειδή θεωρήθηκε μη αποδεκτό (π.χ. η επιθετική ενόρμηση ενός παιδιού προς έναν γονιό του). Ασυνείδητα στοιχεία μπορούν να φθάσουν στο συνειδητό όταν χαλαρώσει η λογοκρισία που εξασκεί το εγώ, όπως π.χ. στα όνειρα, με μορφή συμπτωμάτων στις νευρώσεις, υπό την επίδραση ουσιών (π.χ. LSD), στη διάρκεια της ύπνωσης και της ψυχανάλυσης. Το σύμπτωμα, σύμφωνα με τον Φρόιντ είναι το απωθημένο ασυνείδητο συγκρουσιακό υλικό που επανέρχεται στο συνειδητό μεταμφιεσμένο (π.χ. ως άγχος, καταναγκαστική συμπεριφορά, φοβία, παθητικά/επιθετικά στοιχεία της προσωπικότητας).