Ψυχοεκπαίδευση: Τι είναι;

Ο όρος ‘ψυχοεκπαίδευση’ αναφέρεται σε εμπειρικά τεκμηριωμένες (evidence-based) παρεμβάσεις θεραπευτικού και εκπαιδευτικού χαρακτήρα τόσο για σωματικές όσο και για ψυχικές χρόνιες ασθένειες ή/και για τις νευροαναπτυξιακές διαταραχές που απευθύνονται σε παιδιά και ενήλικες. Η αρχή της εφαρμογής της χρονολογείται από το 1980 και αρχικά περιλάμβανε το μοντέλο μιας θεραπευτικές προσέγγισης με συμπεριφορική κατεύθυνση που αποσκοπούσε στην ενημέρωση για την ασθένεια, την εκπαίδευση στην επικοινωνία και λύση των προβλημάτων με τη βοήθεια της οικογένειας. Πλέον, ο όρος αναφέρεται σε «οποιαδήποτε δομημένη ομαδική ή ατομική παρέμβαση που αντιμετωπίζει μια ασθένεια πολυδιάστατα, περιλαμβάνοντας οικογενειακές, κοινωνικές, βιολογικές και φαρμακολογικές πτυχές της, παρέχοντας πληροφορίες, υποστήριξη και στρατηγικές διαχείρισης τόσο στους λήπτες των υπηρεσιών όσο και στους φροντιστές τους» (National Institute For Health & Clinical Excellence, 2006).

Η ψυχοεκπαίδευση συνίσταται στην ενημέρωση την υποστήριξη και την εκπαίδευση δεξιοτήτων. Ο βασικός στόχος της είναι η κατανόηση των δυσκολιών που αντιμετωπίζει κάποιος με απώτερο σκοπό την δημιουργία ενός ασφαλούς «δεσμού» με τον θεραπευτή και την αποτελεσματικότητα της θεραπευτικής διαδικασίας. Απευθύνεται σε παιδιά και ενήλικες, τόσο σε ατομικό όσο και σε ομαδικό πλαίσιο. Στην περίπτωση των παιδιών σημαντικό ρόλο έχει και η συμμετοχή των γονέων ώστε να μπορεί το οικογενειακό περιβάλλον να υποστηρίξει το παιδί γνωρίζοντας τις δυσκολίες του αλλά και βοηθώντας το να επιτύχει τα μέγιστα των δυνατοτήτων του. Σε ομαδικά πλαίσια εντάσσσονται επίσης και οι ομάδες γονέων ή αδελφών αυτιστικών παιδιών.

Σε ποιους απευθύνεται;

Τα προγράμματα ψυχοεκπαίδευσης απευθύνονται σε παιδιά με συναισθηματικές δυσκολίες (αποδοχή, κατανόηση, έκφραση συναισθημάτων), με χαμηλή αυτοπεποίθηση, με προβλήματα συμπεριφοράς (επιθετικότητα, παραβίαση κανόνων, παρορμητικότητα κ.ά.), σε παιδιά με δυσκολία στις κοινωνικές αλληλεπιδράσεις ή/και γενικότερα στη σύναψη και διατήρηση διαπροσωπικών σχέσεων. Αφορά σε παιδιά τόσο τυπικής ανάπτυξης όσο και σε παιδιά με αναπτυξιακές διαταρραχές -φάσμα αυτισμού, υψηλής λειτουργικότητας αυτισμός, Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής- Υπερκινητικότητας (ΔΕΠΥ, όπως είναι γνωστή από τα ακρωνύμια ή ADHD)- αλλά και σε παιδιά με ψυχοκοινωνικά προβλήματα ( διαζύγιο, αδέλφια παιδιών στο αυτιστικό φάσμα κ.ά.)

Στόχοι

Οι γενικοί στόχοι των ψυχοεκπαιδευτικών προγραμμάτων είναι η συναισθηματική ανθεκτικότητα, η κοινωνική επάρκεια και η διαχείριση δύσκολων καταστάσεων και προκλήσεων που μπορεί να προκύψουν στην καθημερινότητα. Αναλυτικότερα, η στοχοθεσία είναι η εξής:

• Αναγνώριση συναισθημάτων
• Λειτουργική έκφραση συναισθημάτων
• Διαχείριση άγχους, θυμού
• Αυτεπίγνωση – Αυτοεκτίμηση
• Οργάνωση καθημερινού προγράμματος
• Δημιουργία φιλικών σχέσεων και διατήρησή τους
• Ανάπτυξη κοινωνικών δεξιοτήτων
• Αντιμετώπιση δυσλειτουργικών συμπεριφορών και αντικατάστασή τους από εναλλακτικές λειτουργικές συμπεριφορές
• Διαχείριση επικοινωνιακών δυσκολιών
• Εκπαίδευση στην επίλυση προβλημάτων
• Ενημέρωση του οικογενειακού περιβάλλοντος γύρω από τη φύση των ιδιαιτεροτήτων, των δυσκολιών του εκάστοτε παιδιού αλλά και της διάγνωσης (εάν υπάρχει), της θεραπευτικής – εκπαιδευτικής διαδικασίας και της προβλεπόμενης εξέλιξης.

Το πρόγραμμα ψυχοεκπαίδευσης ενσωματώνει τεχνικές όπως δραματοποίηση και παιχνίδια ρόλων, θεατρικό παιχνίδι, κοινωνικές ιστορίες, παραμύθια, αφήγηση, συγγραφή, ημερολόγια, συμβόλαια διαχείρισης συμπεριφοράς, μουσική, ελεύθερο αλλά και κατευθυνόμενο παιχνίδι, εκπαιδευτικά βίντεο κ.ά.

Οι στόχοι της παρέμβασης αλλά και και οι τεχνικές που χρησιμοποιούνται, είναι εξατομικευμένες, με άξονα τις ανάγκες των παιδιών, το αναπτυξιακό τους στάδιο αλλά και το δυναμικό τους. Σημαντική επίσης είναι η ενημέρωση των ενδιαφερόμενων ότι δεν πρόκειται για ψυχοθεραπευτική παρέμβαση.

Τα προγράμματα πραγματοποιούνται σε ατομικό αλλά και ομαδικό πλαίσιο ανάλογα με τις εκάστοτε ανάγκες, πολύ συχνά συνδιάζονται εφόσον χρειάζεται ( ατομικό ψυχοεκπαιδευτικό πρόγραμμα και συμμετοχή σε ομάδα) και άλλες φορές το ατομικό πρόγραμμα θεωρείται ως προετοιμασία των παιδιών για την συμμετοχή τους σε ομαδικό πρόγραμμα.

Στα πλαίσια των ομαδικών ψυχοεκπαιδευτικών προγραμμάτων εντάσσονται και οι ομάδες γονέων, είτε γενικού χαρακτήρα ( ενίσχυση γονεϊκών δεξιοτήτων, αποτελεσματική επικοινωνία, οριοθέτηση, διαχείριση δυσπροσαρμοστικών συμπεριφορών, συναισθηματικές δυσκολίες κ.ά. ), είτε περισσότερο ειδικών συνθέσεων (π.χ. γονείς παιδιών στο αυτιστικό φάσμα).

Ψυχοεκπαίδευση και ψυχικές διαταραχές
Οι ψυχοεκπαιδευτικές παρεμβάσεις είναι άμεσα συνυφασμένες με σοβαρές ψυχικές διαταραχές όπως η σχιζοφρένεια, ψυχωτικές διαταραχές, διαταραχές πρόσληψης τροφής, διαταραχές προσωπικότητας. νευροαναπτυξιακές διαταραχές όπως ο αυτισμός και το ΔΕΠΥ (Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής και Υπερκινητικότητα) και χρόνιες σωματικές ασθένειες που προκαλούν έντονο ψυχολογικό στρες. Η βάση ανάπτυξης της συγκεκριμένης πρακτικής είναι η παροχή πληροφοριών σχετικά με την ασθένεια και στρατηγικών επίλυσης προβλημάτων για το ίδιο το άτομο, την οικογένεια του αλλά και οικείους όπως ιατρούς, καθηγητές και φίλους. Ιδιαίτερη σημασία δίνεται και στο ίδιο το σύστημα της οικογένειας καθώς μπορεί να επηρεάσει την πορεία της εν προκειμένω ψυχικής διαταραχής και ταυτόχρονα να επηρεαστεί από τις δυσκολίες που ενδεχομένως προκύπτουν όταν ένα μέλος της βιώνει ένα χρόνιο ψυχικό ή νευροαναπτυξιακό ζήτημα. Μάλιστα, όπως προαναφέρθηκε η ψυχοεκπαίδευση μπορεί να τελέσει υπό τη μορφή ατομικής συνεδρίας, ομαδικής (με άτομα με παρεμφερή θέματα), οικογενειακής συνεδρίας (μέλη της οικογένειας) ή και πολλαπλής ομαδικής με οικογένειες που καλούνται να αντιμετωπίσουν θέματα αντίστοιχης φύσεως. Ωστόσο, η μορφή, το περιεχόμενο και η διάρκεια της κάθε συνάντησης προσαρμόζεται στις ανάγκες των ατόμων και το είδος της ψυχικής διαταραχής. Επιπλέον, επειδή ο στόχος μπορεί να ποικίλει έχουν καθιερωθεί συναντήσεις που επικεντρώνονται είτε στη διαταραχή, είτε στη θεραπεία είτε στην επανένταξη του ατόμου.

Ψυχοεκπαίδευση και Ψυχοθεραπεία

Η ψυχοεκπαίδευση στα πλαίσια της ψυχοθεραπείας είναι ένα ουσιαστικό μέρος της θεραπευτικής διαδικασίας και μπορεί να συμπληρώσει την κλινική παρέμβαση με διάφορους τρόπους:

1. Κατανόηση της Διαταραχής: Οι θεραπευόμενοι μαθαίνουν για τη φύση της ψυχικής τους κατάστασης ή των συμπτωμάτων τους. Αυτό περιλαμβάνει πληροφορίες σχετικά με τα συμπτώματα, τις αιτίες και την πορεία της διαταραχής.
2. Καλλιέργεια Αυτογνωσίας: Οι θεραπευόμενοι αποκτούν βαθύτερη κατανόηση των συμπεριφορών, των σκέψεων και των συναισθημάτων τους. Έτσι, μπορούν να αναγνωρίζουν μοτίβα ή καταστάσεις που επιδεινώνουν την ψυχική τους υγεία.
3. Εκμάθηση Δεξιοτήτων: Παρέχονται πρακτικές τεχνικές και στρατηγικές για τη διαχείριση των συμπτωμάτων, όπως η γνωσιακή αναδιάρθρωση, η διαχείριση του στρες, οι τεχνικές χαλάρωσης και άλλες δεξιότητες αντιμετώπισης.
4. Ενίσχυση της Συνεργασίας: Η καλύτερη κατανόηση των θεραπευτικών επιλογών και στόχων οδηγεί σε πιο ενεργή συμμετοχή του θεραπευόμενου στη διαδικασία και μπορεί να ενισχύσει τη συνεργασία μεταξύ θεραπευτή και θεραπευόμενου.
5. Μείωση του Στίγματος: Η ψυχοεκπαίδευση βοηθά στη μείωση του στίγματος και της εσωτερικευμένης ντροπής που συνδέεται συχνά με τις ψυχικές διαταραχές.
6. Υποστήριξη της Οικογένειας: Όταν εφαρμόζεται σε ομαδικό επίπεδο, η ψυχοεκπαίδευση μπορεί να συμπεριλάβει και τους οικογενειακούς υποστηρικτές, ενδυναμώνοντας το υποστηρικτικό περιβάλλον και προωθώντας την κατανόηση.

Επομένως, η ψυχοεκπαίδευση εντός της ψυχοθεραπείας είναι ένα εργαλείο που μπορεί να βελτιώσει την αποτελεσματικότητα της θεραπείας και την ποιότητα ζωής του θεραπευόμενου.

Πόσο αποτελεσματική είναι η ψυχοεκπαίδευση;

Τα αποτελέσματα των ερευνών δείχνουν ότι η ψυχοεκπαίδευση αποτελεί σημαντικό εργαλείο των ειδικών ψυχικής υγείας για την παροχή μίας πλήρους στήριξης σε άτομα με ψυχικές διαταραχές και τον περίγυρό τους. Δεν έχει ξεκαθαριστεί ακόμα ποιο στοιχείο της την καθιστά αποτελεσματική, δηλαδή η ύπαρξη της ομαδικής θεραπείας, ο πληροφοριακός χαρακτήρας της ή ο συνδυασμός τους. Σε μία έρευνα των Smith, Jones and Simpson (2010), άτομα με διπολική διαταραχή επωφελήθηκαν περισσότερο από την ύπαρξη μίας ομαδικής συνεδρίας και το ‘μοίρασμα’ της εμπειρίας. Παράλληλα, φάνηκε πως βελτιώθηκε η αυτοεικόνα των συμμετεχόντων, η καλύτερη αναγνώριση των συμπτωμάτων τους και μειώθηκε η χρήση αλκοόλ και ουσιών (Smith et al., 2010). Αναφορικά με τις νευροαναπτυξιακές διαταραχές, το μεγαλύτερο κομμάτι των ερευνών σε οικογένειες με παιδιά που διαγνώσθηκαν με ΔΕΠΥ αναφέρουν ενίσχυση της γνώσης γύρω από τη διαταραχή και τη φαρμακευτική αγωγή που ακολουθείται, ισχυρότερη ικανοποίηση γονιού και παιδιού και καλύτερη συμπεριφορά γονέα (Montoya et al., 2010).

Συνολικά, η ψυχοεκπαίδευση δείχνει να ανακουφίζει το συναισθηματικό στρες των ανθρώπων που αντιμετωπίζουν μία ψυχική διαταραχή και στοχεύει στη σύσταση ενός δικτύου γνώσης υποστήριξης για τους ίδιους και τα κοντινά τους πρόσωπα. Ταυτόχρονα, μπορεί να συνδυαστεί με τη Θετική Ψυχολογία για την ικανότερη και αποτελεσματικότερη διαχείριση χρόνιων ψυχικών, σωματικών και νευροαναπτυξιακών διαταραχών (Οικονόμου, 2018).

Από τις έρευνες που έχουν γίνει φαίνεται ξεκάθαρα ότι η ψυχοεκπαίδευση βοηθάει αποτελεσματικά τόσο στην διαχείριση ψυχικών διαταραχών όσο και σε ασθένειες γενικής παθολογίας, καθώς επίσης ενισχύει ισχυρά τις πιθανότητες σημαντικής βελτίωσης ή και εξάλειψης των συμπτωμάτων.

Στην γενική παθολογία συγκεκριμένα, με δεδομένο ότι 70% των θανάτων θεωρούνται πρόωροι λόγω χρόνιων συμπεριφορικά ανατρέψιμων ασθενειών, η ψυχοεκπαίδευση στοχεύει ακριβώς σε αυτό: στην ενδυνάμωση της συμπεριφοράς για την καλύτερη δυνατή διαχείριση της ασθένειας αν έχει ήδη εμφανιστεί και φυσικά στην αποτροπή εμφάνισης σε επίπεδο πρόληψης.

Μελέτες έχουν βρει πως οι ψυχοεκπαιδευτικές παρεμβάσεις βελτιώνουν σημαντικά θετικά όχι μόνο ψυχολογικούς δείκτες όπως είναι το άγχος και η κατάθλιψη, αλλά και στον φυσικό πόνο που αντιμετωπίζουν οι ασθενείς με χρόνια νοσήματα (Mustafa, Carson-Stevens, Gillespie & Edwards, 2013), όπως και στα συμπτώματα της ασθένειας – στην κλινική εικόνα και την πορεία και έκβαση της νόσου.

Έχει βρεθεί ότι η ψυχοεκπαίδευση έχει θετική επιρροή σε σημαντικούς βιολογικούς δείκτες ασθενειών (σημαντικούς δείκτες για την εκάστοτε ασθένεια που μελετάται), στην μείωση των περιόδων έξαρσης των συμπτωμάτων, στην μείωση των ρυθμών υποτροπής και στην βελτίωση της συνολικής ποιότητας ζωής των ανθρώπων που αντιμετωπίζουν ασθένειες γενικής ιατρικής (Lukens & McFarlane, 2004; Mc Guire, Stojanovijc-Radic, Strober & Chiaravallotti, 2015; Mustafa, Carson-Stevens, Gillespie & Edwards, 2013) και των ανθρώπων που αντιμετωπίζουν ψυχοπαθολογικές ασθένειες (Atkinson, 1996; Atkinson, Coia, Browne, Roe, Lane & O’Callaghan, 1996; Gilmour & Baulmetal., 2006; Herz et al., 2000; Lincoln, Wilhelm & Nestoriuk, 2007).

Ενδεικτική Βιβλιογραφία

• Lucksted, A., McFarlane, W., Downing, D., & Dixon, L. (2011). Recent Developments in Family Psychoeducation as an Evidence-Based Practice. Journal of Marital and Family Therapy, 38(1), 101–121. https://doi.org/10.1111/j.1752-0606.2011.00256.x
• Montoya, A., Colom, F., & Ferrin, M. (2011). Is psychoeducation for parents and teachers of children and adolescents with ADHD efficacious? A systematic literature review. European Psychiatry, 26(3), 166–175. https://doi.org/10.1016/j.eurpsy.2010.10.005
• Smith, D. (2010). S29-03 – Web-based psychoeducation for bipolar disorder. European Psychiatry, 25, 20. https://doi.org/10.1016/s0924-9338(10)70020-1
• Οικονόμου, Μ., Θεοχάρης, Μ., Διέτη, Ε., Λεγάκη, Α., Χαρίτση, Μ., Πάλλη, Α., & Παπαγεωργίου, Χ. (2018). Σύζευξη ψυχοεκπαίδευσης και θετικής Ψυχολογίας Μια πρόκληση στη διαχείριση της χρόνιας νόσου. Athens Medical Society