Παιδαγωγικά,  Ψυχοθεραπεία,  Ψυχολογία

Ψυχαναλυτικές ερμηνείες στη δημιουργία και αξιοποίηση των παραμυθιών

Ο Sigmund Freud, ο πατέρας της ψυχανάλυσης, βάσισε την προσέγγισή του στην ιδέα της σύγκρουσης που περιλαμβάνει ασυνείδητες δυνάμεις. Ο Freud δεν ήταν ο πρώτος που βρήκε την ιδέα ενός ασυνείδητου νου. Στην πραγματικότητα πολλές από τις θεωρίες και τις έννοιες του σχετικά με αυτό μπορούν να αναχθούν σε φιλόσοφους όπως οι Immanuel Kant, Arthur Schopenhauer και Eduard von Hartmann. Ανεξάρτητα από την προέλευση της ιδέας του, ο Freud ξεκίνησε μια νέα εποχή στην επιστήμη της ψυχολογίας και επηρέασε πολλούς άλλους.

Ο αρχαίος ελληνικός θρύλος του Οιδίποδα παρείχε στον Freud το ιδανικό όχημα για την άρθρωση αυτής της θεωρίας της βρεφικής σεξουαλικότητας και της οικογένειας, όπου η επιθυμία ενός γιου στοχεύει στο θάνατο του πατέρα και συνδέεται με τη σεξουαλική επιθυμία για τη μητέρα. Ο θρύλος του Οιδίποδα είναι ένα αντιπροσωπευτικό παράδειγμα για το πώς οι θρύλοι, τα παραμύθια και οι μύθοι μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να ερμηνεύσουν διεργασίες της ψυχής και του ασυνείδητου, αλλά και πώς, σε αναλογία, μπορούν να χρησιμεύουν ως μέσα κι εργαλεία στις συμβουλευτικές και θεραπευτικές πρακτικές.


Ο Freud συνέδεσε τον κόσμο των ονείρων με δημοφιλή παραμύθια, ιστορίες νεράιδων (fairy tales), για να δείξει πώς η επιθυμία-εκπλήρωση μπορεί να μετατραπεί σε ένα όνειρο, στο αντίστροφο ενός ευτυχισμένου τέλους. Σε περιπτώσεις όπου οι ανησυχίες και οι επώδυνες αντανακλάσεις καταστέλλονται, μπορεί είτε να είναι απλά όνειρα ικανοποίησης, είτε ενοχλητικό υλικό που μπορεί να εισέλθει στο περιεχόμενο των ονείρων περισσότερο ή λιγότερο τροποποιημένο. Εάν αποκαλυφθεί το χάσμα μεταξύ του ασυνείδητου και του συνειδητού, μεταξύ του καταπιεσμένου εκείνου και του εγώ, τότε μπορεί να ξεδιπλωθεί μια κατάσταση όπως η παραμυθένια ιστορία των τριών επιθυμιών.

Άλλοι θεωρητικοί, όπως ο Piaget δημιουργούν μια σύνδεση μεταξύ παραμυθιών και αναπτυξιακών θεωριών, για να εξηγήσουν τη γοητεία που ασκούν στα παιδιά τα παραμύθια. Το περιεχόμενο και η μορφή ορισμένων δυτικών παραμυθιών αντιστοιχούν στον τρόπο με τον οποίο τα παιδιά ηλικίας 6-8 ετών συλλαμβάνουν τον κόσμο τους. Κατά τη διάρκεια αυτής της συγκεκριμένης αναπτυξιακής φάσης, το παιδί πιστεύει στη μαγική σχέση μεταξύ σκέψης και πραγμάτων, θεωρεί τα άψυχα αντικείμενα ως ζωντανά, δεν διακρίνει τον εαυτό από τον εξωτερικό κόσμο και πιστεύει ότι τα αντικείμενα μπορούν να μετακινηθούν σε συνεχή απόκριση στις επιθυμίες τους. Καθώς το παιδί εξελίσσεται προς την ηλικία των 10 ετών και ο εγωκεντρισμός δίνει τη θέση του στην κοινωνικοποίηση και στην πιο συνειδητή αλληλεπίδραση στην κοινωνία υπάρχει μια απόρριψη του παραμυθιού.

Ο Carl Jung, όπως σημειώθηκε παραπάνω, υποστήριξε ότι η ανθρώπινη ψυχή αποτελείται από τρία συστατικά: το συνειδητό (δηλ. τη συνείδηση του εγώ) και το ασυνείδητο που χωρίζεται σε δύο κατηγορίες (δηλαδή το προσωπικό και το συλλογικό ασυνείδητο). Προσδιόρισε, επίσης, τέσσερις ψυχικές λειτουργίες: αντίληψη, σκέψη, συναίσθημα και διαίσθηση. Ο Jung πίστευε ότι το συλλογικό ασυνείδητο ενήργησε σαν σύνολο από ένστικτα και εκδηλώθηκε σε μορφές καθολικών συμβόλων ή «αρχέτυπα». Πολλά κίνητρα στους μύθους, τα παραμύθια και τη θρησκεία μπορούν να είναι μια εκδήλωση ενός δεδομένου αρχέτυπου, ενώ, επίσης, πίστευε ότι η μελέτη της ερμηνείας της ψυχωτικής σκέψης ήταν εξίσου σημαντική με την ερμηνεία των ονείρων.

Σύμβολα, μοτίβα, συγκρούσεις όλες έννοιες που συνδέονται στενά τόσο με τον κόσμο των παραμυθιών όσο και με αυτόν της ανθρώπινης ψυχής. Στα παραμύθια οι ήρωες αγωνίζονται, δρουν, αποφασίζουν, συγκρούονται, έτσι και στην πραγματική ζωή το άτομο διάγει βίο γεμάτο από συγκρούσεις, εσωτερικές κι εξωτερικές, καλείται να αποφασίζει, να αναλαμβάνει δράση, ένας συνεχής αγώνας για εξέλιξη, γνώση, κατανόηση του κόσμου, αυτοεκπλήρωση. Όχι πάντα επιτυχημένη η αποστολή του και σίγουρα πάντως όχι εύκολη, το άτομο καταφεύγει σε επίσης συλλογικά όμοιους τρόπους για τη διόρθωση, εξισορρόπηση, αντιστάθμιση των ατελειών και των ελλειμμάτων. Αποτέλεσμα αυτής της παράδοξα μοναδικής ομοιογένειας, είναι οι ομοιότητες των ανθρώπων ακόμα και στις αποκλίνουσες, όπως θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν, συμπεριφορές. Με γνώμονα πάντα την μοναδική ταυτότητα του κάθε ανθρώπου αλλά και με σύμμαχο τις συλλογικά όμοιες, αν και ασυνείδητες διεργασίες, το παραμύθι μοιάζει να κρατά το κλειδί που ανοίγει το δρόμο προς την παιδική ψυχή.